De familie Scholten heeft veel betekend voor de Veenkoloniën en de stad Groningen. Wat heeft deze familie betekend voor Haren en wat kunnen we daar nog van terug zien?

Na eerst kort een bedrijf gehad te hebben in het Gelderse Warnsveld vestigt Willem Albert Scholten zich in 1841 in Foxhol. Daar zet hij een aardappelmeel- annex verffabriek op. In eerste instantie door gebrek aan kapitaal zeer kleinschalig. Zijn huwelijk in 1847 met Klaassien Sluis brengt echter een ommekeer. Schoonvader en graanhandlaar Jan Harms Sluis heeft vertrouwen in de capaciteiten van zijn schoonzoon en leent hem veel geld om zijn bedrijf te mechaniseren en te vergroten.

Vanaf 1866 investeert Scholten ook in het buitenland. Het bedrijf wordt daardoor de eerste Nederlandse industriële multinational. In de jaren 1866 – 1889 zal Scholten in totaal 10 fabrieken in het buitenland oprichten tot in het huidige Oekraïne aan toe.

Uiteraard richten we ons hier vooral op de relaties van de familie Scholten met de gemeente Haren. Die relaties liggen niet in de zakelijke sfeer. De eerste relatie is zelfs van strikt persoonlijke aard. Zoon Jan Evert Scholten trouwt in 1870 met Geesien Mulder. Geesien komt uit Helpman, dat toen nog tot de gemeente Haren behoorde. Haar vader exploiteert aan het Winschoterdiep een houtzaagmolen genaamd De Gideon. Grootouders van Geesien zijn Lucas Rummerink, landbouwer en wethouder (1838-1858) te Haren en Grietje Vos. Dit echtpaar woonde aan de Kromme Elleboog 5.

Vanaf 1868 heeft Willem Albert Scholten de zaken zo goed voor elkaar, dat hij ook aan zichzelf kan gaan denken. Dat doet hij vooral door het bouwen van zeer royale huizen. Scholten wil een huis op een prominente plek aan de Grote Markt in Groningen, maar dat lukt nog niet direct. Hij gaat daarom eerst wonen op de hoek Grote Markt/Gelkingestraat. Intussen realiseert hij in 1869 een theekoepel aan de Hereweg (bij het viaduct) en in 1872 te Haren/Helpman de Villa Gelria als buitenverblijf. Waarbij Gelria verwijst naar de herkomst van Willem Albert. Uiteindelijk wordt in 1878-1881 het Scholtenshuis op de Grote Markt gebouwd. Dit huis wordt betrokken door Willem Albert en Klaassien en door zoon Jan Evert met zijn gezin.

In 1892 overlijdt Willem Albert. Het bedrijf komt dan volledig in handen van zoon Evert Jan. Deze is veel socialer dan zijn vader en neemt in het maatschappelijk leven in Groningen al een belangrijke positie in. In 1900 trekt Jan Evert zich zelfs uit de zaak terug om zich geheel aan zijn nevenactiviteiten en hobby’s te wijden. De leiding van het bedrijf draagt hij over aan zijn zoon Willem Albert II en schoonzoon Hermanus Ellens Oving. Willem Albert II gaat in 1907 in Haren/Helpman wonen aan de Verlengde Hereweg 182 (Villa Sonnevanck).

Jan Evert heeft intussen belangstelling gekregen voor het Paterswoldsemeer. Hij wil daar wel een theekoepel hebben, maar dan moet eerst iets gedaan worden aan de bereikbaarheid. Al decennia zijn de gemeenten Haren en Eelde in discussie over een weg langs de zuidzijde van het meer. Jan Evert doorbreekt de besluiteloosheid en zorgt voor de aanleg van de Kunstweg Haren-Paterswolde. Vervolgens kan hij dan in 1908 zijn theehuis – De Paalkoepel – bouwen. Een leuk gebouw, maar niet groot genoeg om bij zeilwedstrijden grote groepen gasten representatief te ontvangen. Daarvoor is iets groters nodig. Dat komt er in 1916 op initiatief van Jan Evert in de vorm van het Clubhuis. Overigens niet zonder slag of stoot. Meer daarover in ‘Het Paterswoldsemeer-ontstaan en ontwikkeling’ en in de jubileumboeken die door VWDTP Vereniging Watersport De Twee Provinciën zijn uitgegeven bij het 80-jarig en 100-jarig bestaan.

Na het overlijden van Willem Albert II wordt zijn zwager Herman Oving de machtige man binnen het bedrijf. Ook Oving heeft wat met het Paterswoldsemeer. Hij zorgt er mede voor, dat de ontsluiting van het meer verbeterd wordt door de aanleg in 1927 van het sluisje naar het Noord-Willemskanaal. Boten behoeven nu niet meer over de dijk getakeld te worden

In 1931 laat Oving in het Harense Julianapark de villa De Lindenhof (Julianalaan 11) bouwen. Dit wordt uiteindelijk de uitwijkplaats voor de gehele familie Scholten. Van het Scholtenshuis is na de oorlog immers niets meer over en ook Villa Gelria is onbruikbaar. Behalve Oving zelf, overlijden in de Lindenhof zijn vrouw Cato Scholten (1953), haar moeder Geesien Mulder (1944), haar ongetrouwde zuster Margrietha (1958) en haar ongetrouwde broer Johan Bernard (1966). Johan Bernard laat zijn omvangrijke vermogen na aan het door hem bij legaat opgericht “J.B. Scholtenfonds”, het belangrijkste subsidiefonds voor de cultuur in onze provincie. Met het overlijden van Johan Bernard komt een einde aan drie generaties Scholten in Groningen. Ook de firma Scholten bestaat niet meer. Na overname door Honig en een faillissement, zijn een aantal Scholtenfabrieken nu eigendom van Avebe. De Lindenhof in Haren wordt gekocht door de bekende auteur Willem Frederik Hermans.

De columns ‘Harener Historie’ worden geschreven door Eppo van Koldam. De eerste 78 columns zijn verschenen in het Harener Weekblad. De serie is per 1 april 2020 voortgezet op www.oldgo.nl. Voorafgaand aan de serie in het Harener Weekblad zijn in 2016 ook al enige columns gepubliceerd in het toen in het dorp Haren uitgeven blad Ons Haren. Deze column is eerder gepubliceerd in Ons Haren op 6 juli 2016. 

Eppo van Koldam laat u deze keer met een andere bril naar de herindeling kijken en neemt u aan de hand van een kaart uit 1730 mee op een fietstocht over de Hoornse Dijk, door de stadswijk Hoornse Meer en dwars door Piccardthof naar het meest noordwestelijke puntje van de gemeente van 1811 tot 1915.

De komende weken groeit de herindelingsdicsussie naar een climax. Graag lever ik vanuit historisch perspectief een bijdrage aan deze discussie. Er wordt nu gezegd, dat Haren in de huidige vorm te klein is. Dat is dan een reden om te pleiten voor opheffing. Een ander alternatief is: maak Haren groter door wat in het verleden is afgesneden weer terug te geven. Blijkbaar waren die grenscorrecties een vergissing. Om u een idee te geven waar ik het dan over heb, nodig ik u uit voor een fietstocht.

De tocht start bij de brug over het Noord-Willemskanaal. Hier fietst u de Hoornsedijk op richting Groningen. Na enige tijd ziet u een lichtmast staan met daarop het getal “1040”. Dit is één van de door de gemeente Groningen in 1990 bij de viering van het 950 jarig bestaan opgerichte stadsmarkeringen. U nadert nu dus de grens van Haren met Groningen. Niet veel later fietst u op de dijk inderdaad ook in de gemeente Groningen. Een gevolg van de laatste grenscorrectie in 1968. U blijft de dijk volgen. Het laatste stuk van de dijk loopt langs het Noord-Willemskanaal. Hier ziet u aan uw linkerhand een fietspad met het bordje “Onlandse Dijk”.

De tocht gaat nu verder aan de hand van een zeer bijzondere kaart. Een kaart die door Henricus Teijsinga ca 1730 getekend is van de landerijen, die oorspronkelijk behoorden bij het klooster Maria ten Hoorn. Teijsinga heeft de kaart niet noord-zuid getekend. Daarom heb ik hem voor u in de juiste stand gedraaid. De locatie van het vroegere klooster is op de kaart terug te zien aan de locatie van de ingetekende boerderij. U staat nu bij “1” op de kaart. De Onlandse Dijk was van 1915 tot 1968 de grens tussen Haren en Groningen. Voor 1915 lag de grens nog veel noordelijker. Hendrik Hindriks van Hemmen, die de boerderij op het voormalig kloosterterrein bewoonde, was van 1851 tot 1881 zelfs raadslid van de gemeente Haren.

U vervolgt uw tocht over de Onlandse Dijk. Dus over de gemeentegrens tot 1968. Overigens is nu niet zo zeer de dijk beeldbepalend, maar de naast de dijk gelegen sloot. Het fietspad komt uit op de S.O.J. Palmelaan. U slaat nu rechtsaf en direct weer links de F. Leggerstraat in. Aan het einde van die straat fietst u over een fietspaadje weer langs de Onlandse Dijk, die inmiddels een haakse hoek heeft gemaakt. Aan het einde van het fietspad gaat u linksaf naar de brug over de sloot. U staat nu bij punt “2” op de kaart. Dit punt vraagt enige uitleg. Tussen 1730 en 1830 is de Onlandse Dijk wat verlegd in zuidelijke richting. Dit is aangegeven met een rode stippellijn. Op de brug staat u precies boven de tweede haakse hoek. U ziet de sloot achter de kantoren langs lopen. De brug waarop u staat dateert van ongeveer 1880. Toen werd voor rekening van de gemeente Groningen grotendeels over Harens grondgebied de Paterswoldseweg aangelegd. In 1915 werd de brug de grens. Het Harense deel van de weg kreeg toen de naam Veenweg. Omdat woningbouw in Haren wel mocht en in Groningen niet, kreeg de Veenweg al snel aan beide zijden bebouwing. In 1968 werd de Veenweg bij Groningen gevoegd.

We gaan een klein stukje naar het zuiden over de Veenweg. Bij de eerste kruising slaat u rechtsaf. U houdt daarna rechts aan en nadert dan al snel een rotonde. Vlak voor de rotonde fietst u tussen twee hoogten door: “De Hoornse Schans”. Laat u niet op het verkeerde been zetten door de fraaie naam, het is een in een groen jasje gestoken vuilstort van de fa Bouwman, die tot 1968 nog net in Haren lag. U neemt de rotonde driekwart en u fietst door tot de laatste kantoren. Hier slaat u rechtsaf een fietspad in langs de Piccardthofplas. De aanzet voor deze plas heet op de kaart van Teijsinga “Grote Kolk”. De plas heeft zijn huidige vorm gekregen door zandwinning voor de aanleg van de A28. Aan het einde van het fietspad fietst u nog even in dezelfde richting door. U komt dan bij de ingang van Piccardthof. Dit is punt “3” op de kaart.

U bent nu terecht gekomen in een gebied, dat reeds bij de grenscorrectie in 1915 aan de gemeente Groningen is overgedragen. De blauwe stippellijn op de kaart werd toen de grens. Het volkstuincomplex werd in 1942 opgericht, dankzij vooral de bemoeienis van Jan Hendrik Herman Piccardt, die op dat moment als gepensioneerd burgemeester van een drietal gemeenten aan de Molenweg 34 in Haren woonde. Uit dank werd het park naar hem vernoemd. De gemeente Groningen stelde voor de aanleg van het complex twee percelen beschikbaar, die op de kaart van Teijsinga al goed te herkennen zijn (nrs. 21 en 22). Deze percelen lagen ingeklemd tussen de Onlandse Dijk en de “Wilde sloot” (later “Woldsloot”). U kunt over het terrein van Piccardthof fietsen. Na de ingang zo lang mogelijk rechtdoor en dan rechtsaf. U komt dan uit bij de tweede ingang van Piccardthof. Hier verlaat u het park en u gaat linksaf op het bruggetje staan. Dit is “4” op de kaart. Als u nu terug kijkt ziet u een markant punt: het meest noordwestelijke stukje grondgebied van Haren tot 1915. U kijkt recht in de Woldsloot, die op last van Napoleon zelf vanaf 1811 de westgrens van Haren vormt en die u terug kunt volgen tot vlakbij de kruising Meerweg/Groningerstraat in Paterswolde. De noordelijke grens liep ongeveer evenwijdig aan de A7 tot iets voorbij de brug over het Winschoterdiep.

Ik denk dat u de weg terug naar Haren wel weer zult vinden. Ik wens u een prettig vervolg van uw tocht.

De columns ‘Harener Historie’ worden geschreven door Eppo van Koldam. De eerste 78 columns zijn verschenen in het Harener Weekblad. De serie is per 1 april 2020 voortgezet op www.oldgo.nl. Voorafgaand aan de serie in het Harener Weekblad zijn in 2016 ook al enige columns gepubliceerd in het toen in het dorp Haren uitgeven blad Ons Haren. Deze column is eerder gepubliceerd in Ons Haren op 8 juni 2016.