Laatst noemde ik bij een lezing het gebied Hemmen. Daarbij ging ik ervan uit, dat iedereen in Haren wel weet waar Hemmen ongeveer ligt. Dat bleek een misverstand. Wellicht word ik een beetje bedrijfsblind. Daarom deze keer wat aandacht voor de gebieden in en rond Haren. De bovenstaande kaartjes zijn daarbij een goed hulpmiddel.
Als we het gebied van de huidige provincie Groningen in beschouwing nemen, kunnen we binnen de provincie de volgende gebieden onderscheiden: Westerkwartier, Hunsingo, Fivelingo, Oldambt, Westerwolde en Gorecht. De stad Groningen vormt een zelfstandige eenheid. In het westen grenst de stad aan het Westerkwartier. In het noorden aan Hunsingo, in het oosten aan Fivelingo en in het zuiden aan het Gorecht (zie kaartje het linker kaartje). Het Oldambt en Westerwolde liggen in het oosten van de provincie. Al enige honderden jaren geleden wist de stad het bestuur te verwerven over Westerwolde, het Oldambt en het Gorecht. Als in 1594 de Stad en de Ommelanden als eenheid worden toegevoegd aan de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden, bestaan de Ommelanden alleen uit het Westerkwartier, Hunsingo en Fivelingo. Het gehele oostelijk deel van de provincie, inclusief het Gorecht behoort tot de stad. Deze gebieden hebben dus ook geen eigen vertegenwoordigers in het provinciebestuur. Die situatie duurt tot de Franse tijd (1795), dan wordt de hegemonie van de stad afgeschaft en krijgen ook deze gebieden direct toegang tot het provinciaal bestuur.
Wat is nu het Gorecht? In de historie heeft het gebied verschillende begrenzingen gekend. Ik zal het niet te moeilijk maken. Hoewel de stad Groningen in oorsprong ook tot het Gorecht behoort, wordt de stad vanwege de gegroeide zelfstandige positie daar later niet meer toe gerekend. Als we die lijn aanhouden kunnen we binnen het Gorecht twee gebieden onderscheiden. Een hoog gebied op de Hondsrug met aflopende hellingen naar de Drentse Aa en de Hunze en een laag gebied ten oosten van de Hunze. Het hoge gebied noemen we ook wel Go. Binnen dit gebied liggen de kerspelen (= gebied van een kerk) Haren en Noordlaren. Tot die kerspelen behoren weer kleinere zelfstandige eenheden, die we aan kunnen duiden als marken. Binnen deze marken is sprake van het gemeenschappelijk bezit van een deel van de onder de marke vallende gronden. Binnen het kerspel Noordlaren liggen de marken Noordlaren en Glimmen. Binnen het kerspel Haren de marken Haren, Onnen, Hemmen, Dilgt en Essen. Helpman is een bijzonderheid, het behoort niet tot het stadsgebied, maar tot het Gorecht. Kerkelijk valt het echter wel onder de twee kerken in de stad: de Martinikerk en de Akerk. Het lage gebied van het Gorecht ten oosten van de Hunze is het Wold. In dit gebied liggen vijf kerspelen. Van zuid naar noord zien we Kropswolde, Westerbroek, Engelbert, Middelbert en Noorddijk. Het gebied Selwerd ten noorden van de stad neemt nog weer een bijzondere positie in, maar die laat ik nu maar even buiten beschouwing. Ook ga ik niet in op de uitbreiding van het Gorecht naar Hoogezand door ontginnng van het veen ten oosten van Kropwolde.
Als in de Franse tijd wordt over gegaan tot de vorming van gemeenten worden de kerspelen daarvoor als bouwstenen gebruikt. Soms is een kerspel groot genoeg om een gemeente te worden. In het Gorecht is daar geen sprake van. Zo wordt in 1811 de gemeente Haren gevormd door samenvoeging van de kerspelen Haren en Noordlaren en het gebied Helpman. Eigenlijk zou ‘Go’ de passende naam voor deze gemeente geweest zijn, maar men kiest voor ‘Haren’. Best lastig nu de gemeente niet meer bestaat. Zo bezien heeft de Harense Historische Kring Old Go als enige organisatie in de voormalige gemeente Haren een passende naam. Als men die naam tenminste maar uitspreekt met een ‘g’ en niet als Old Ko. Go is overigens afgeleid van het woord gouw. Hiermee werden reeds rond 800 afzonderlijke bestuurlijke eenheden aangeduid.
Komen we terug op Hemmen. We weten nu, dat Hemmen een marke is geweest ten noordwesten van het dorp Haren (zie het rechter kaartje). De marke is in de vroege geschiedenis waarschijnlijk al door Haren opgeslokt. Daarom zien we van Hemmen niet veel herkenbaars terug, terwijl van Dilgt en Essen nog wel een herkenbare kern aanwezig is. Toch blijft de naam en de begrenzing van Hemmen lang bestaan. Tot 1930 wordt van alle inwoners van het dorp Haren ten noorden van de Molenweg en de Vondellaan aangegeven, dat ze in Hemmen wonen. Dit is ook terug te zien in de huisnummering. Het gebied Hemmen loopt ongeveer door tot de Dilgtweg. Daar begint ten westen van de Rijksstraatweg het gebied Dilgt en ten oosten het gebied Essen. Ook dat is terug te zien in de huisnummering. De Gorechthoeve en Huize Esserberg stonden dus niet in Haren, maar in Essen.
Oorspronkelijk eindigde het gebied van Hemmen en Dilgt aan de westzijde van de Drentse Aa in een ondoordringbaar moerasgebied, genaamd Neerwolde. Dat wordt anders als duidelijk wordt, dat de turf in dit gebied waarde heeft. Met de inzet van veel arbeiders uit Friesland wordt vanaf de zijde van Hemmen en Dilgt de turfwinning uitgevoerd. Dit leidt er toe, dat bij de vorming van de gemeenten en de provincies de grens tussen Haren en Eelde en dus ook de grens tussen de provincies Groningen en Drenthe aan de westzijde van het door de vervening ontstane Paterswoldsemeer bij de Woldsloot komt te liggen. Het gehele gebied ten westen van de Drentse Aa (dus ook de huidige Meerweg) wordt in Haren aangeduid als Hoornschedijk. In 1811 wordt de Hoornschedijk beschouwd als een aparte wijk van Haren.
In de oude huisnummering van Haren (vanaf 1807) wordt het gebied van de marke Hemmen ten oosten van de Rijksstraatweg vermeld als Klaverblad. Molenbuurt is eigenlijk maar een tamelijk ‘goedkope’ naam voor de Harense woonwijk op het grondgebied van de marke Hemmen. De naam Hemmerland was veel mooier en historisch correcter geweest, maar ja, gedane zaken nemen geen keer.
De columns ‘Harener Historie’ worden geschreven door Eppo van Koldam. Iedere twee weken verschijnt een nieuwe column. De eerste 78 columns zijn verschenen in het Harener Weekblad. De serie is per 1 april 2020 voortgezet op www.oldgo.nl. Dit is digitale column nr. 81.