Met de naderende bevrijding van Nederland groeide in 1944 bij de Nederlandse regering in Londen de angst voor een mogelijke bijltjesdag. Eigenrichting door burgers was een schrikbeeld. Dat deze angst niet alleen in Londen heerste, bleek uit het feit dat in september 1944, toen het leek alsof geheel Nederland bevrijd zou worden, vele NSB’ers, pro-Duitse personen en hun gezinnen uit angst voor Bijltjesdag hals over kop naar Duitsland gevlucht waren. Er is in Nederland, in tegenstelling tot in België en Frankrijk, geen Bijltjesdag geweest. In zijn boek In plaats van Bijltjesdag, stelt prof. mr. A.D. Belinfante dat dit vooral te danken is aan de massale en snelle arrestaties direct na de bevrijding. Dat via Radio Oranje beloofd was dat iedere misdadiger, collaborateur en NSB’er berecht zou worden, is mogelijk ook een reden geweest om niet tot eigenrichting over te gaan. Maar de massale arrestaties van iedereen die ervan verdacht werd of van wie vermoed werd dat hij/zij met de Duitse bezetter gecollaboreerd had of oorlogsgerelateerde misdrijven begaan had, zijn na de oorlog wel ontaard in chaos.

De vraag is dan uiteraard: hoe ging dat in Haren? In deze column beperk ik mij tot de arrestaties. Een volgende keer zal ik ingaan op de berechting van de personen die met de Duitsers hadden gecollaboreerd of oorlogsmisdrijven hadden begaan. Omdat de Nederlandse politie op grote schaal met de Duitsers had samengewerkt, werd de opsporing van ‘foute’ Nederlanders opgedragen aan de speciaal daartoe in het leven geroepen Politieke Opsporingsdienst (POD). De leden van de Binnenlandse Strijdkrachten (BS) maakten onderdeel uit van de POD. Ook in Haren werd begin 1945 een afdeling van de BS gevormd. De BS werden samengesteld uit groepen die in de oorlog actief waren geweest in het verzet tegen de Duitsers; dat waren: de Landelijke Knokploegen (KP), de Landelijke Organisatie voor Hulp aan Onderduikers (LO), de Ordedienst (OD) en het Nationaal Steunfonds (NSF). Als leider werd Gerrit Frederik Dalenoord, aangewezen, commercieel directeur van het Scholten-concern in Foxhol en wonende aan de Westerse Drift 96 (huidig adres). Victor de Bie, Jachtlaan 14 (huidig adres), zelf actief bij de BS, heeft een lijst opgesteld van personen die bij de bevrijding van Haren deel uitmaakten van die organisatie. Er staan 60 namen op.

Direct bij de komst van de eerste Canadezen in Haren op vrijdagmiddag 13 april 1945 werden de leden van de BS actief. Er volgden arrestaties en ook een enige Duitse soldaten gaven zich over. Alle arrestanten werden overgebracht naar het Blindeninstituut aan de Rijksstraatweg 284 in Haren (zie de foto). Dit gebouw was in de oorlog al gevorderd door de Duitsers en stond dus bij de bevrijding leeg. Het gemeentehuis op de hoek van de Rijksstraatweg en de Meerweg werd ook door de BS bezet. Groot was de schrik toen de Canadezen zich na deze eerste verkenning terugtrokken. In de nacht van vrijdag op zaterdag liepen weer Duitse troepen door Haren. Tot een confrontatie met de BS kwam het gelukkig niet. Zaterdagmiddag werd Haren definitief bevrijd en konden de BS doorgaan met de arrestaties. Hoe het daarbij toegegaan is, is mij niet bekend. Van elders kennen we foto’s van ‘moffenmeiden’ die kaalgeschoren werden en arrestanten die werden geslagen en bespuugd. In Grootegast werd de NSB-burgemeester letterlijk doodgeknuppeld. De Harense NSB-burgemeester Otto de Waard zocht bescherming bij de gereformeerde dominee H. Volten, die hem vervolgens veilig afleverde bij de Harense gevangenis in het Blindeninstituut.

Zelf had ik eigenlijk geen voorstelling van het aantal in het Blindeninstituut opgesloten personen. Ik dacht aan enige tientallen. Onderzoek in de archieven hielp mij uit de droom. Volgens een opgave van 4 juni 1945 waren op dat moment 168 mannen, 181 vrouwen en 55 kinderen opgesloten in de Harense gevangenis. In vier pelotons waren 182 bewakers actief. Vanwaar dat hoge aantal? Grofweg kunnen we de geïnterneerden verdelen in drie groepen: gevluchte NSB’ers, foute ambtenaren en foute Harense inwoners. In september 1944 ontstond bij de NSB’ers in het land paniek over de snelle opmars van de geallieerde troepen. We kennen 5 september 1944 als Dolle Dinsdag. Er kwamen toen ook veel NSB’ers naar Haren. Zo betrok ene Dirk Kriele uit Eindhoven met zijn vrouw en twee kinderen het huis Vreeburgh, Rijksstraatweg 384 in Haren. We vinden dit complete gezin later terug in de Harense gevangenis. En dit is maar een voorbeeld van vele. Op 16 november 1944 weigerde het gemeentepersoneel van Haren lijsten op te stellen van inwoners die voor de Duitsers konden werken. Alle personeelsleden doken vervolgens onder. Ze werden vervangen door ‘foute’ ambtenaren uit andere delen van het land. In totaal ging het om 21 personen. Maar die ambtenaren kwamen niet alleen. Zo kwam Abraham Jacobus Bliek vanuit Middelburg naar Haren met zijn vrouw, schoondochter, kleinkind, broer en vader. Dit hele gezelschap betrok de woning Westerse Drift 42 te Haren (huidig adres). Direct na de bevrijding verhuisden zij onder passende begeleiding naar het Blindeninstituut. En dan waren er uiteraard ook ‘foute’ Harenaars. Ook zij werden opgepakt. Of dat altijd terecht was? Mevrouw Mieke Meiboom is gepromoveerd op de rechtspleging na de oorlog in Groningen. Zij schrijft in haar proefschrift Bijzonder bestraft (als boek verschenen onder de titel Foute Groningers): “De arrestaties ontaardden in een grote chaos van opgepakte en geïnterneerde personen, zonder onderzoek naar een eventuele schuld aan misdaden of collaboratie, zonder administratieve verwerking van de arrestanten, vaak zonder verhoren en zonder zelfs maar mee te delen waarom mensen als ‘politiek delinquent’ waren opgepakt.” Vooral Duitsers die al lange tijd in Nederland woonden waren vaak de klos en werden vaak uitsluitend om hun nationaliteit ingerekend. Zo treffen we onder de gevangenen in Haren ook leden van de familie Plep(p) aan. Vader Alfred Erich Plepp werd geboren in Osnabrück in Duitsland. Hij trouwde in 1924 in Groningen met een Nederlandse vrouw. Het gezin Plep woonde vanaf 1932 aan de Dalweg 6 in Onnen (huidig adres). In 1943 verhuisden zij naar Waterhuizerweg 26 in Haren. Deze woning was vrijgekomen door de deportatie van de Joodse familie Wolff naar Westerbork. Waarom ze daarom extra verdacht? Wat er met Alfred Plep is gebeurd, is mij nog niet duidelijk. Waarschijnlijk werkte hij in 1945 in Duitsland. Zijn vrouw werd met vier kinderen geïnterneerd in het Blindeninstituut. De oudste zoon werd op 21 juli 1945 vrijgelaten met huisarrest. Mevrouw Plep en drie kleine kinderen werden op dezelfde datum overgebracht naar het interneringskamp in het Stadspark. in Groningen Tot een veroordeling van Alfred Plep en zijn vrouw is het niet gekomen.

Midden juli 1945 werd de Harense gevangenis ontruimd. Het streven was iedereen zoveel mogelijk terug te sturen naar de oorspronkelijke woonplaats. In totaal werden 122 personen overgedragen aan POD’s elders in het land met als belangrijkste bestemmingen: Rotterdam (29), Den Haag (16), Middelburg (12), Eindhoven (17) en Arnhem (18). De meeste ‘foute’ inwoners van Haren gingen naar speciaal ingerichte kampen in Nuis bij Marum (61), in het Stadpark in Groningen (27) en in het Albino-complex aan de Winschoterkade in Groningen (7) om hun berechting af te wachten. Vijftien personen mochten dat thuis doen onder huisarrest en twaalf personen worden in vrijheid gesteld. Hendriktje Duin maakte dat alles helaas niet meer mee. Zij overleed op 30 mei 1945 in het Blindeninstituut, 21 jaar oud. Onder welke omstandigheden is onduidelijk.

De columns ‘Harener Historie’ worden geschreven door Eppo van Koldam. Iedere twee weken verschijnt een nieuwe column. Dit is digitale column nr. 107.

Op de bovenstaande luchtfoto ziet u een deel van de Rijksstraatweg ten noorden van het dorp Haren. Het gaat in dit verhaal om de panden aan de oostzijde van de straatweg (dus rechts op de foto). Van boven naar beneden zijn dat: Rijksstraatweg 64 (villa De Eik), Rijksstraatweg 66/68 (nu samengevoegd tot een woning), Rijksstraatweg 70 (het huis Klaverblad), Rijksstraatweg 72 (voormalige boerderij achter Rijksstraatweg 70), Rijksstraatweg 74 (het koetshuis van ’t Huis de Wolf) en Rijksstraatweg 76 (’t Huis de Wolf).

Zetten we de klok bijna 300 jaar terug, dan zien we op een in 1732 door Henricus Teijsinga getekende kaart hier een pand staan: het huis de Wolf of Vonk. Ook wel bekend als de herberg waar de wolf uithangt of kortweg herberg De Wolf. De naam Vonk verwijst naar Albert Vonck, de exploitant van de herberg. Teijsinga tekende de herberg met de bijbehorende landerijen, omdat deze toebehoorden aan de provincie Groningen. Oorspronkelijk ging het hier om gronden van het klooster Yesse te Essen, maar bij de reductie van Groningen in 1594 waren alle kloostergoederen geconfisqeerd. Zie hierover mijn column De provincielanden van het voormalig klooster Yesse of als u dieper in de materie wilt duiken de bronbewerking nr.15 met dezelfde titel. Beide te vinden op www.oldgo.nl => publicaties.

Interessant is dat Teijsinga niet alleen de eigendommen van de provincie exact intekende maar ook de eigenaren en gebruikers van de naastgelegen percelen aangaf. Bij het perceel direct ten noorden van de herberg De Wolf staat vermeld: “eigenaar raadsheer Emmen, gebruiker Jacob Pieters in ’t holt”. Met raadsheer Emmen wordt gedoeld op Lambertus Hendrik Emmen. Hij was de eigenaar van de Emdaborg aan de Oosterweg met vele daarbij behorende landerijen. Die landerijen waren in erfpacht (beklemde meier) uitgegeven. Jacob Pieters was dus de pachter en hij woonde blijkbaar in het holt oftewel het bos. Dat gegeven spoort met vermeldingen over het grondgebruik in Haren (zie bronbewerking 11 op www.oldgo.nl over de historische geografie van Onnen en Haren met bijbehorende kaarten). De grond boven op de Hondsrug ten noorden van het dorp Haren was ongeschikt voor de landbouw en werd daarom pas laat in cultuur gebracht. In 1732 was hier dus nog bos: het Harener Holt. Overigens ging het hier alleen om het gebied van de huidige Hortus de Wolf, het wooncentrum de Dilgt en Beatrixoord en niet om het veel grotere gebied dat nu vanuit romantische overwegingen Harener Holt wordt genoemd.

Henricus Teijsinga tekende op de naastgelegen terreinen geen bebouwing. Onduidelijk is of Jacob Pieters dus een boerderij had naast de herberg De Wolf. Jacob Pieters is overigens in mijn bestand van Harener inwoners geen onbekende. Hij was de zoon van Peter Jacobs Nienhuijs en Trintien van der Stappen. Trintien wordt in het eerste overzicht van lidmaten van de kerk te Haren gedateerd 13 april 1704 vermeld als weduwe van P. Jacob Nienhuijs. Die naam Nienhuijs kan duiden op afkomstig van Neuenhaus in Duitsland of gewoon ‘nieuw huis’. Als we kiezen voor het laatste is het niet onwaarschijnlijk dat Pieter Jacobs (of een van zijn voorouders) al voor 1700 een huis heeft gebouwd op de gepachte grond naast de herberg De Wolf. Die boerderij zal dan wel gebouwd zijn ‘in ’t holt’ en vanuit deze boerderij heeft dan de ontginning van de naastgelegen percelen plaats gevonden.

Op de eerste kadastrale kaart van 1830 staat de boerderij aangegeven. De herberg De Wolf heeft dan inmiddels plaats gemaakt voor cq is verbouwd tot een buitenhuis van de Groningse advocaat Albert Reiger. Als eigenaar van de boerderij wordt in 1830 vermeld: Pieter Takens. Hij is een achterkleinzoon van het bovengenoemde echtpaar Peter Jacobs Nienhuijs en Trintien van der Stappen en is in 1828 op 58-jarige leeftijd getrouwd met de 34-jarige Geertje Pastoor. Tien jaar later blijft Geertje achter met drie jonge kinderen. Zij zet de exploitatie van de boerderij door en blijkbaar met succes, want in 1860 wordt de oude boerderij afgebroken en wordt een nieuwe boerderij gebouwd op een perceel direct gelegen aan de Rijksstraatweg. Na het overlijden van Geertje in 1869 verdelen de drie kinderen de boedel. Dochter Leentje krijgt dan de boerderij en haar broers Willem en Jan Takens krijgen de middelen voor de bouw van en nieuwe boerderij op het noordelijk naastgelegen perceel. Leentje is getrouwd met Pieter Pauwels en gaat bij hem wonen op de boerderij in Haren (nabij de rotonde in de Oude Hoflaan). De boerderij aan de straatweg wordt telkens voor zes jaar verhuurd.

Vanaf 1900 worden er steeds meer woningen langs de Rijksstraatweg gebouwd. Het wordt lucratief om langs de straat gelegen grond of zelfs hele boerderijen te verkopen. Clubs van makelaars, aannemers, architecten en investeerders zijn in Haren actief bij het ontwikkelen van nieuwbouwplannen. Belangrijke figuren zijn bijvoorbeeld Engbert Horst uit Haren en Piebe Belgraver uit Groningen. In 1908 koopt een consortium waaraan deze beide heren deelnemen de boerderij van de erven van Pieter Pauwels voor f 8.600,-. De boerderij wordt afgebroken en er wordt meer naar achteren, dus op de huidige locatie, maar eigenlijk ook op de locatie waar de boerderij tot 1860 stond, een nieuwe boerderij gebouwd naar een ontwerp van Piebe Belgraver. Deze tekent ook voor het ontwerp van de dubbele woning Rijksstraatweg 66/68 (inmiddels alleen 66). Dan stort echter het imperium van Piebe Belgraver in (zie daarover de column De ontmanteling van landgoed Voorveld). Stellig had hij ook plannen met het perceel Rijksstraatweg 70, maar dat komt er niet meer van. Engbert Horst verkoopt dit terrein in 1916 aan Henderikus Josephus Boekholt en die laat er vervolgens een vrijstaande woning op bouwen naar een ontwerp van de architect Adrianus van Wissen. De woning heet ’t Klaverblad; een toepasselijke naam want zo stond dit gebied in de 19^e eeuw in het bevolkingsregister van de gemeente bekend.

De nieuwgebouwde boerderij wordt in 1916 gekocht door de koemelker Jacob Leutscher. Jacob zal hier koeien gemolken hebben en de melk zelf hebben verkocht in de stad Groningen. Dat weten we, omdat Jacob dat niet steeds geheel deed conform de voorschriften. Op 10 april 1917 maken burgemeester en wethouders publiekelijk bekend, dat Jacob Leutscher, karnemelkverkoper te Haren, door de kantonrechter is veroordeeld tot een hechtenisstraf van 3 dagen, ter zake van overtreding van artikel 1 der Verordening op de keuring van eet- en drinkwaren door aflevering van karnemelk van ondeugdelijke samenstelling. Later is Jacobs zoon Izaäk Leutscher eigenaar van de boerderij.

Rest nog het verhaal over de door Willem en Jan Takens nieuwgebouwde boerderij. Deze boerderij kreeg later het adres Rijksstraatweg 64. Het was een grote markante boerderij aan de Rijksstraatweg. Na het overlijden van Jan Takens, zoon van Willem, in 1955 werd de boerderij in 1958 verkocht aan de fabrikant van schouderwatten Franciscus Wilhelmus Folkers. Deze liet de boerderij afbreken en daarvoor in de plaats kwam de villa De Eik. In die tijd een grote bezienswaardigheid.

De columns ‘Harener Historie’ worden geschreven door Eppo van Koldam. Iedere twee weken verschijnt een nieuwe column. Dit is digitale column nr. 106

Een goede kennis attendeerde mij op het boek Je kunt alles niet zo schrijven van Margreet Wagenaar-Fischer en Liesbeth Brandt Corstius. Dit boek bevat een selectie uit een verzameling van meer dan 300 brieven die gevonden werd in de nalatenschap van het echtpaar Sneijders de Vogel–de Vries in Utrecht. De meeste brieven zijn in de oorlogsjaren gewisseld tussen Fietje Sneijders de Vogel-de Vries in Utrecht en haar moeder Hermanna de Vries-Dubbe in Haren. Dat maakt het boek op zichzelf interessant. Wat werd vanuit Haren geschreven over de situatie in het dorp in de oorlogsjaren? Na lezing van het boek kan de conclusie daarover zijn: niet veel bijzonders. Dat heeft een aantal oorzaken. De eerste is dat niet alles geschreven kon worden. Er was censuur; brieven konden door de bezetter worden onderschept. De titel van het boek verwijst hiernaar. De tweede oorzaak is dat in de conversatie tussen moeder en dochter de huiselijke beslommeringen en uitdagingen de boventoon voeren. En tenslotte moet worden vastgesteld dat de schrijfsters geen enkele poging hebben gedaan de brieven te plaatsen in de lokale context van Haren. In de lijst van gebruikte literatuur komt dan ook geen enkele Harense uitgave voor. Kers op de taart – als we het zo mogen noemen – van deze desinteresse is de verwijzing naar de woning van vader en moeder De Vries. Dat was Westerse Drift 69 in Haren. Van die woning staat ook een foto in het boek. Maar dat is helemaal niet de woning waar de familie De Vries woonde! In 1953 heeft een vernummering plaats gevonden, waarbij nr. 69 is vernummerd tot nr. 107. En dan vormt de vermelding van de Ruitersteeg als ‘Buitensteeg’ nog zo’n slordigheid.

Maar laat ik dan beschrijven wat er in Haren gebeurde en bij het begin beginnen. Op 21 maart 1940 trouwt Sophia (Fietje) de Vries met Kornelis (Kees) Sneijders de Vogel. Het huwelijk wordt voltrokken in Haren. Op de foto vertrekt het jonge paar waarschijnlijk vanuit de woning aan de Westerse Drift naar het gemeentehuis in het dorp. Vader Sneijders de Vogel is een bekende hoogleraar in Groningen en daarom verschijnt de foto op de voorpagina van het Nieuwsblad van het Noorden, wellicht ook om tussen al het sombere en spannende nieuws in die tijd nog wat vrolijks te hebben. Na de huwelijkssluiting gaan Fietje en Kees in Utrecht wonen. Ze krijgen al vrij snel een dochtertje en ze nemen in 1942 een Joodse baby in huis. De leefomstandigheden in Utrecht zijn moeilijker dan in Haren, waar men kan beschikken over een grote groentetuin. Regelmatig gaan er zendingen vanuit Haren naar Utrecht. En dat leidt dan tot indringende beschrijvingen als de volgende: “We hebben er alle rode bessen af en als straks om elf uur ’t gas weer aan kan, moet ik ze koken en in flessen doen. Een lange plank staat alweer vol in de kelder, een dubbele rij, met frambozen, die waren er veel, ook kruisbessen en wat zwarte bessen, van groente hebben we postelein, zuring, doppers en kapucijners. De snijboontjes zijn de volgende week klaar om geweckt te worden en de slaboontjes zijn er ook veel. Ik heb gelukkig al zes nieuwe flessen met ringen overgekregen bij Barlinkhof en nu krijg ik bij Haverdings ook nog wat.” Barlinckhoff aan de Rijksstraatweg 132b en Haverdings aan de Rijksstraatweg 166 waren de winkels in huishoudelijke artikelen in Haren in die tijd. Nu is één verhaaltje over het verwerken van rode bessen, etc. niet onaardig, maar meer dan honderd verhalen op dat niveau wordt best vermoeiend. Tussen die verhalen door heb ik nog wat vermeldingen over gebeurtenissen in Haren proberen op te duiken.

In mei 1943 schrijft moeder de Vries aan Fietje: “Onze burgemeester is gistermiddag om vier uur vertrokken. Hij kreeg ’s morgens bericht, dat hij ’s middags uit het dorp verdwenen moest zijn. Een NSB’er komt ervoor in zijn plaats, afschuwelijk vinden wij het, wij leefden hier zo vrij en blij, dat zal nu wel anders worden.” Dit bericht betreft het ontslag van burgemeester Nauta. Hij wordt opgevolgd door de NSB’er De Waard. Wat dat “vrij en blij” betreft: de Joodse inwoners zijn dan al uit het dorp verdwenen, afgevoerd, opgepakt of ondergedoken. Dat laatste geldt ook voor de overburen aan de Westerse Drift, de Joodse familie Van Blankenstein. Hierover staat in de briefwisseling geen woord.

Inderdaad wordt de situatie vanaf 1943 grimmiger, maar of het zo erg is als Tineke de Vries op 30 maart 1943 vanuit Haren aan haar zus Fietje schrijft betwijfel ik. “Hier in de stad worden de mensen bij bosjes doodgeschoten. Een kennis stond op de Grote Markt en had twee heren voor zich dood zien schieten.” Op 31 mei 1944 schrijft moeder over de grote brand bij het voormalig station De Punt aan de Parallelweg in Glimmen, waarbij ook het café Even Rusten aan de Zuidlaarderweg in vlammen op ging. “Gisteren zijn hier aan het station De Punt drie tanks met benzine beschoten. We schrokken ervan, ’t was net of er plotseling een orkaan aankwam.” En in een volgende brief: “Bijna elke nacht komen er vliegtuigen over, maar je wordt er maar nauwelijks wakker van. Het zit hier in Haren vol militairen, in het blindeninstituut en in de gereformeerde school.”

Naar verhouding ruime aandacht is er voor de weigering van het gemeentepersoneel om inwoners te selecteren voor Duitse dienst. Op 19 november 1944 schrijft moeder De Vries daar het volgende over. “Het dorp was van de week weer eens in opschudding, het gemeentepersoneel heeft namelijk gestaakt, ze moesten lijsten maken van alle weerbare mannen en dat vertikten ze. Ze zijn natuurlijk meteen ondergedoken met vrouw en kroost, maar sommige vrouwen waren nog niet weg. Onder andere mevrouw De Jong die meegenomen is met Piet ’t zoontje, die ken je wel Fietje, met die hoge stem. Z’n vader heeft jullie getrouwd, weet je nog wel? Alle huizen zijn verzegeld en zullen wel leeggehaald worden. Ze hadden nog tijd om terug te komen tot zaterdag, dus gisteren, maar we hoorden er niets van.” Dat gemeentesecretaris Pieter Wierenga op de vlucht naar zijn onderduikadres is vermoord, is blijkbaar nog niet bekend of durft moeder niet te vermelden.

Vader Hendrik de Vries is directeur van de vestiging van de Amsterdamsche Superfosfaatfabriek in Groningen. Ik neem aan dat dit de kunstmestfabriek aan de Friesestraatweg in Groningen was. In juni 1944 wordt deze fabriek door de Duitsers gevorderd. Het gehele pand moet binnen een week worden ontruimd. Op 22 februari 1944 wordt het pas echt spannend als er ’s morgens vroeg bij de familie De Vries wordt aangebeld. Vader De Vries wordt gearresteerd! Dat geldt ook voor Tinekes verloofde Wicher Brommet en zijn broer Jacques, die bij de familie De Vries waren ondergedoken. Na verhoor op het Scholtenshuis wordt Hendrik de Vries opgesloten in het huis van bewaring aan de Hereweg in Groningen. De beide jongens worden overgebracht naar een kamp bij Fürstenau in Duitsland. Als straf wordt ook de woning aan de Westerse Drift gevorderd en worden meubels afgevoerd. Mevrouw De Vries en dochter Tineke vinden eerst onderdak bij de familie Dalenoord aan de overkant van de Westerse Drift, “maar daar zijn de moffen ook bezig geweest en we zijn er uitgezet”. Ze verhuizen dan naar mevrouw Van Meurs (Westerse Drift 125, hoek Zernikelaan). Wat dan weer in het verhaal ontbreekt, is dat haar man Johan Hendrik van Meurs op 3 februari 1945 overleden is als gevolg van uitputting tijdens een twee jaar durende onderduikperiode. Gelukkig komt Hendrik de Vries op 4 april 1944 weer vrij. Dat is ruim een week voor de bevrijding. Andere medegevangenen zijn minder gelukkig. Zo wordt Hendrik Nagel uit Haren, die ook in het huis van bewaring werd vastgehouden op 9 april 1944 met zeven andere gevangenen in de Oosterduinen bij Norg doodgeschoten. Gerrit Dalenoord was de leider van het verzet in Haren. Ook Hendrik de Vries behoorde hiertoe volgens de briefwisseling: “Want je weet zeker ook wel, dat pap dik in de Orde Dienst organisatie zat hè? Dalenoord is commandant en paps is een van de stafofficieren. Gelukkig hadden die domme rotmoffen niet in de gaten wie ze te pakken hadden.”

Op vrijdag 13 april 1944 komt de Orde Dienst in actie als de eerste Canadezen in Haren verschijnen. Er worden NSB’ers opgepakt en Duitse militairen gevangengenomen. Het blindeninstituut aan de Rijksstraatweg (nu Visio) wordt gebruikt als gevangenis. Maar dan trekken de Canadezen zich weer terug. Hendrik de Vries schrijft hierover: “Intussen hadden wij ons tegen een uur of zeven op ’t gemeentehuis genesteld en hebben daar een gevaarlijke nacht doorgebracht met een bewaking van misschien 10 man met revolvers en geweren en grote patrouilles moffen waarvan we telkens melding kregen.” Vervolgens is hij belast met het toewijzen van de NSB-huizen en inboedels aan oorlogsslachtoffers, “een rotbaan waar ik een maand in heb geploeterd”.

De columns ‘Harener Historie’ worden geschreven door Eppo van Koldam. Iedere twee weken verschijnt een nieuwe column. Dit is digitale column nr. 105.

Bij besluit van 4 mei 1792 werd Jacob Buirma, een vooraanstaand landbouwer te Helpman, door de rechter ‘prodigius’ verklaard. Dat wil zeggen dat hij werd aangemerkt als een verkwister en dat hij daarom onder curatele werd gesteld. Stellig zullen zijn verstandelijke vermogens hem op de voor die tijd redelijk hoge leeftijd van 59 jaar een beetje in de steek hebben gelaten. De beslissing van de rechter werd gepubliceerd in de Groninger Courant van 15 mei 1792 met daarbij de toevoeging: “zoo wordt mits dezen een ieder gewaarschouwd, om met genoemde J. Buirma geen handel of contract, hoe ook genaamd in te gaan, op poena van nulliteit”. Met die laatste term wordt bedoeld: op straffe van ongeldigheid.

Ik moest aan deze publicatie denken toen ik een contract vond dat Willem Theodorus Nobel en zijn vrouw Maria Louisa Gockinga sloten op 1 september 1807. Zij wonen dan op het buiten de Mickelhorst ten oosten van Haren. Maria had dit buiten geërfd van haar vader Scato Gockinga. Zij was in 1771 te Haren getrouwd met de uit Amsterdam afkomstige Willem. Tot 1803 had het echtpaar ook nog een huis aan de Herestraat in Groningen. Na de pensionering van Willem als overste der cavalerie (het schilderij toont hem aan het begin van zijn militaire carriére) zullen zij zich geheel hebben teruggetrokken op de Mickelhorst. Het staat niet met zoveel woorden in het contract, maar het lijkt erop dat ook Willem Theodorus Nobel aan het einde van zijn leven behoorlijk ‘prodigius’ was. Alleen werd hem een openbare bekendmaking daarvan bespaard. Het staat zelfs met zoveel woorden in artikel 10 van het contract vermeld: “Eindelijk zal aan dit contract de nodige legaliteit worden gegeven, nogthans niet publiek worde gemaakt”. Met die ‘nodige legaliteit’ werd bedoeld dat het contract bij de rechtbank werd geregistreerd en zo is het bewaard gebleven en kan ik het ruim 200 jaar later wel openbaren. Het contract geeft een aardige inkijk in de onderlinge verhoudingen op de Mickelhorst en de exploitatie van het huis.

De eerste bepaling van het contract zet de verhouding direct duidelijk neer. Maria is verantwoordelijk voor de gehele administratie. Willem krijgt per kwartaal f 37,50 zakgeld en 15% van de inkomsten van de Surinaamse effecten en plantages. Van dat geld moet hij zich kleden, van wijn voorzien en zijn bijzondere uitgaven doen. De aanleiding voor het opstellen van het contract zullen stellig vele door Willem gemaakte schulden zijn. Afgesproken wordt dat deze schulden binnen een half jaar zullen zijn afgelost, “en wel de dringendsten zo spoedig mogelijk”.

Ook over het gebruik van de nog steeds bestaande eendenkooi worden afspraken gemaakt. Willem mag deze blijven gebruiken, maar hij moet dan wel zelf voor het onderhoud zorgen en bovendien jaarlijks f 25,- aan Maria betalen “benevens de benodigde eendvogels of kleinere soort voor de huishouding”.

Blijkbaar maakte Willem te pas en te onpas gebruik van de twee aanwezige paarden. Hij was uiteindelijk zijn hele werkzame leven actief geweest bij de cavalerie. Maar nu wordt paal en perk gesteld aan dit gedrag. Het gebruik van de paarden voor het boerenbedrijf of ander buitenwerk krijgt voorrang. Het verdere gebruik blijft naar billijkheid gelijk. Ik neem aan dat het bij het boerenbedrijf de landerijen betrof die direct bij het huis lagen en niet de zes tot het huis behorende pachtboerderijen in de omgeving. De pachters op die boerderijen hadden toch wel zelf een paard.

De directie der Surinaamse effecten wordt aan Pieter Nobel, een broer van Willem, opgedragen. Roelof van Wijk heeft in zijn artikel ‘Slavernijverleden, ook in Haren’ in Harens Old Goud 2023 nr 2 al gewezen op de connecties van de familie Gockinga met de slavenhandel. Die connectie bestond uit hun betrokkenheid bij de West Indische Compagnie (WIC). Deze organisatie was verantwoordelijk voor de aankoop van slaven in West-Afrika, het transport naar Amerika en de verkoop aldaar. De familie Nobel was op een meer directe manier bij de slavernij betrokken – en daar slaat de bepaling over de Surinaamse effecten op. Constantijn Gerard Nobel, de vader van Willem, bezat in Suriname enkele plantages waarop slaven waren tewerkgesteld. Deze plantages werden later overgenomen door Willems broer Pieter Constantijn Nobel. Na diens overlijden in 1788 kwam het bezit in een onverdeelde boedel, waarover de genoemde broer Pieter Nobel mede het beheer had. Dit ‘bedrijf’ bleef decennia in stand en werd bij de afschaffing van de slavernij in 1863 gecompenseerd voor het verlies van 232 slaven op de plantage Rust en Werk in Suriname. Die compensatie bedroeg f 300,- x 232 = f 69.600,-. Een zeer groot bedrag in die tijd.

Met het sluiten van het contract zal de rust op de Mickelhorst wellicht zijn teruggekeerd. Ik schrijf ‘wellicht’, omdat Willem en Maria op 13 april 1808 voor f 4.656,- een behuizing kopen aan de Trekweg (= de weg langs het Winschoterdiep) te Westerbroek. Wilden ze verhuizen? Het is er in ieder geval niet van gekomen, want op 15 september 1809 bericht Maria in de Groninger Courant: “Op heeden is in het 62e jaar zijns ouderdoms, en in het 38e van onze echtvereeniging, tot mijne droefheid overleeden mijn geliefden echtgenoot de Hoog Edelen Gestrenge Heer Willem Theodorus Nobel, voorheen lieut. collonel ten dienste van den Staat. Diep getroffen over dit verlies, geeve ik hiervan kennisse aan vrienden en bekenden. Op de Huize de Middelhorst onder Haren, 13 van de herfstmaand, M.L. Gockinga, weduwe van W.T. Nobel.” Maria verhuist kort na het overlijden van Willem naar haar dochter in Amsterdam. Daar overlijdt ze op 23 juni 1817.

De columns ‘Harener Historie’ worden geschreven door Eppo van Koldam. Iedere twee weken verschijnt een nieuwe column. Dit is digitale column nr. 104.