Op 16 mei jl. vond de presentatie plaats van het boek ‘Oude en nieuwe werken, bladeren door de lagen van de Helperlinie’. Aan Haren is dat gebeuren volledig voorbij gegaan. Niet onbegrijpelijk, want Haren wordt in het boek geen enkele keer vermeld en het indertijd onder Haren vallende gehucht Helpman slechts een keer en dan nog slechts als illustratie van een kinderlijke onwetendheid die leidde tot de vraag “wie was Helpman?”. Dus vanuit de opzet van het boek niet onbegrijpelijk, maar historisch gezien wel wat vreemd, want de Helperlinie heeft nooit in de stad Groningen gelegen. U snapt het vast al, hier ligt de noodzaak het een en ander recht te zetten en aan te vullen.
De stad Groningen kreeg het in 1672 stevig te verduren toen Bernhard van Galen, de bisschop van Munster, met steun van Keulse en Franse troepen de stad aanviel. Omdat de landerijen ten westen en ten oosten van de stad onder water waren gezet, restte voor de bisschop maar een route richting de stad: over de Hondsrug. Ergo via Haren en Helpman. Vooral een ten zuiden van de stad liggende hoogte, de Kempkensberg, bood hem een goede gelegenheid de stad met zijn kanonnen te beschieten. Hij dankte aan dit gebeuren zijn bijnaam ‘Bommen Berend’. De afloop kent u, op 28 augustus 1672 droop de bisschop teleurgesteld af. Groningen was ontzet en Helpman, Essen, Haren en Noordlaren bleven leeggeplunderd en deels platgebrand achter. Niet alleen de stad Groningen was door het oog van de naald gekropen, maar eigenlijk de gehele Nederlandse staat. Als Groningen was gevallen, zou het er ook voor de vesting Holland slecht uit hebben gezien. Niet voor niets dichtte Joost van den Vondel “Groningen constant, behoud van ’t land”.
“Dit nooit weer”, was de reactie na 1672. De Kempkensberg werd afgegraven en de Staten Generaal gaven aan Menno van Coehoorn opdracht te zorgen voor een sterke verdedigingslinie ten zuiden van de stad op een zodanige afstand, dat de kanonskogels de stad niet meer zouden kunnen bereiken. Zo werd de zogenaamde Helperlinie aangelegd. Niet op gebied dat onder de stad viel, maar net ten zuiden daarvan in het Gorecht. Een gebied waar de stad het wel voor het zeggen had, maar dat buiten de zogenaamde stadstafel lag. Aanvankelijk behoorde bij deze verdedigingslinie aan de zuidzijde geen ‘natte horizon’. Daar kwam eind 18e eeuw verandering in. Toen werd naar een ontwerp van de Harense (huidig adres Kromme Elleboog 5) luitenant-kolonel-ingenieur der genie Rudolph Rummerink het Helperdiepje gegraven als verbinding tussen de gebieden ten oosten en westen van de linie waar al een natte gracht aanwezig was richting het Hoornse- respectievelijk het Winschoterdiep. Over het diepje kwam een brug en omdat in de linie al een brug lag over een droge gracht werd dit de ‘natte brug’.
Toen in 1811 de gemeenten werden gevormd, werd het gebied van de gemeente Groningen beperkt tot de stadstafel. Het hoge gebied van het Gorecht met als oostgrens de oude loop van de Hunze – ook wel het ‘Go’ genoemd – werd de gemeente Haren. Dit dus inclusief de Helperlinie en het gehucht Helpman. De meest noordelijke woning in de gemeente Haren was de zogenaamde buitenwacht. Later werd dit de bekende herberg ‘Het Boschhuis’ en nu staat er een hoog kantoorgebouw van Trip-advocaten.
De Helperlinie heeft nooit een aanval hoeven doorstaan en toen in de Frans-Duitse oorlog van 1870-1871 duidelijk werd, dat vestingsteden in de nieuwe manier van oorlogsvoering geen functie meer hadden, volgde in 1874 in ons land een wijziging van de Vestingwet. Groningen werd niet langer aangewezen als vestingstad. De wallen rond de stad en de Helperlinie konden worden geslecht. Dat is met grote voortvarendheid gedaan. De stad Groningen kon zich nu snel uitbreiden en dat leidde onder andere tot de vestiging van een zogenaamde drekstoep op Harens grondgebied aan het Winschoterdiep. Dit werd de opstap voor een claim van de stad Groningen op het gehele gebied tussen de stad en het Helperdiepje. Een claim die in april 1884 leidde tot een grenswijziging tussen Groningen en Haren. Ik schreef daarover de column ‘Drekstoep en grenscorrectie’ (zie www.oldgo.nl). Overigens werd de linie al in 1866 doorsneden door de aanleg van de spoorlijn Groningen-Winschoten die op 1 mei 1868 in gebruik werd genomen. Twee jaar later volgde de openstelling van de aftakking naar Meppel.
Keren we terug naar de periode 1811-1884 dan kunnen we vaststellen dat Haren en vooral de inwoners van Helpman plezier en last van de Helperlinie hebben gehad. Als ik begin met de last dan is daar in de eerste plaats het verbod om te bouwen nabij de linie. Dit betekende dat er in Helpman geen bebouwing mocht komen ten noorden van de huidige Helpermolenstraat. De eerstaanwezend ingenieur der genie te Groningen hield hier streng de hand aan. Zo schreef hij op 25 juni 1823 een brief op poten aan het gemeentebestuur over het handelen van de landbouwer Wolter Gosens Groenendal “die zich verstout heeft op slechts 218 ellen van de buitenboord van het kanaal, strijdig met de wet van den 16 november 1814, den opbouw van een stenen huis te beginnen, niettegenstaande hem bij dispositie van zijne Excellentie den Heere Commissaris Generaal van Oorlog in dato 5 april jl., alleen de opbouw van een houten schuur vergund is en zonder eene nadere dispositie op het door hem andermaal ingediende request af te wagten”. Hij eist dat het gemeentebestuur direct ingrijpt en de bouw stillegt. Als in 1873 in Helpman een nieuwe school gebouwd moet worden, ontstaan er weer problemen. Volgens gemeentebestuur is alleen een locatie in het ‘verboden gebied’ dichtbij de linie geschikt. Men vraagt ontheffing aan, maar voordat die er is begint de aannemer alvast met het aanleggen van de fundering. Dit tot groot ongenoegen van de majoor-kommandant der genie, die verbood met de werkzaamheden verder te gaan.
Een tweede punt van overlast is veel ernstiger. In de Helperlinie is een schietbaan aangelegd en als daar gebruik van wordt gemaakt, kunnen een aantal inwoners van Helpman het werken op het land wel vergeten “omdat de kogels tot bij hun neervallen”. Dat dit geen onzin is blijkt in september 1873 als het gemeentebestuur de commandant van de schietbaan bericht, dat bij de schietoefening een koe van Alke Roelfs Nijdam, weduwe van Jan Wiechers, door twee kogels dodelijk is getroffen. De veldwachter heeft geconstateerd dat de koe inderdaad twee schotwonden had, een in de rechter bil en een in de rechter zij.
Met toestemming van de militaire autoriteiten heeft de stad Groningen in een gedeelte van het Helperdiepje ten oosten van de brug een badplaats aangelegd. Dit tot ongenoegen van passanten die zich storen aan al dat bloot in het zicht van de weg. Het gemeentebestuur van Haren dringt daarom aan op een afschermende beplanting. Overigens is het natuurlijk niet uit te sluiten, dat ook inwoners van Helpman tot de naaktrecreanten behoorden. Dus de last is hier maar betrekkelijk.
Profijt hadden de inwoners van Helpman vooral van het Helperdiepje. Dit bood de mogelijkheid een laad- en losplaats aan te leggen. De afbeelding is daarvan een illustratie. Op de voorgrond de laad- en losplaats met op de achtergrond de watertoren (nu locatie Joods monument) en de cellulaire gevangenis (nu het Forensisch Psychiatrisch Centrum Dr. S. van Mesdag). Op het braakliggende terrein aan de overzijde van het diepje is tussen 1895 en 1897 de Rabenhauptkazerne gebouwd. Deze kazerne werd tijdens de bevrijding in 1945 verwoest. Inmiddels staan er woningen op dit terrein. In het in de eerste alinea genoemde boek wordt vermeld, dat de watertoren de eerste watertoren in de stad Groningen was. Dat is op zich correct, maar toen de toren gebouwd werd, stond hij in Haren. En zo ben ik weer terug waar ik begon: de Helperlinie is meer Harens dan in het boek vermeld.
De columns ‘Harener Historie’ worden geschreven door Eppo van Koldam. Iedere twee weken verschijnt een nieuwe column. De eerste 78 columns zijn verschenen in het Harener Weekblad. De serie is per 1 april 2020 voortgezet op www.oldgo.nl. Dit is digitale column nr. 99.