Op bovenstaande foto ziet u van links naar rechts de woningen Hoornsedijk 17, 16 en 15. Over de woning Hoornsedijk 17 scheef ik in mijn column Huize Land- en Meerzicht aan de Hoornsedijk. Deze keer wil ik het hebben over de beide andere woningen en dan niet zozeer over de woningen die er nu staan, maar over de dubbele woning die hier tot de zomer van 1906 heeft gestaan. De oudste vermelding die ik over dit pand vond dateert van 19 december 1820. De erven van Jan Warmolts verkopen dan een aantal woningen en veel landerijen in Paterswolde en aan de Hoornsedijk. Kopers van een heemstede (boerderij) met tuin en vier woonkamers in twee gebouwen ten noorden en ten zuiden van deze heemstede, alles gelegen aan de Hoornsedijk, zijn de broers Alle Andries Alles en Lucas Alles. Zij kopen daarmee hun ouderlijk huis, want hun vader Andries Alles heeft de heemstede in huur in gebruik. Hij is veenbaas en in de woonkamers zullen zijn arbeiders wonen. Arbeiderswoningen werden in die tijd meestal aangeduid als kamers en meer waren het ook eigenlijk niet. Geslapen werd in de tegen de kamer gelegen bedsteden en gekookt op de staande kachel die in de kamer stond. Met de omschrijving “vier woonkamers in twee gebouwen” werden dus twee dubbele woningen bedoeld. Op het kaartje heb ik de situatie in 1830 aangegeven: 1 = de heemstede; 2 = de noordelijke dubbele woning 3. de zuidelijke dubbele woning. Bij 2 staat nu de woning Hoornsedijk 14 en bij 3 zijn de woningen Hoornsedijk 15 en 16. De heemstede is in 1910 afgebroken ten behoeve van de aanleg van de overzwaai. (Zie hierover mijn column De overzwaai aan de Hoornsedijk.) Hoornsedijk 17 dateert van na 1830 en staat dus niet op het kaartje.
Het kan heel goed zijn dat de heemstede en de arbeiderswoningen gebouwd zijn bij de aanvang van de grootschalige turfwinning ten westen van de Hoornsedijk in het midden van de achttiende eeuw. Jan Warmolts, die dan woont op de Hof te Hemmen nabij de huidige Warmoltslaan, is een van de initiatiefnemers van deze activiteit. Voor de turfwinning heeft hij arbeiders nodig “waartoe eenige vreemdelingen moeten worden gesogt, alsoo de ingesetenen zulks niet naar behoren konden verrichten”. Zo haalt Jan Warmolts gastarbeiders uit Rottevalle en Oostermeer bij Drachten en deze arbeiders brengt hij onder in schamele woningen aan de Hoornsedijk. Een veenbaas zal iets betere huisvesting hebben gehad. Waarschijnlijk was Alle Oetses, de vader van Andries Alles, al veenbaas op de heemstede en werd Andries hier in december 1754 geboren. Lucas en Alle Andries Alles vormen dan de derde generatie. Overigens koos Alle Andries niet voor een carrière in de turfgraverij. Hij werd winkelier in de stad Groningen. Daar overlijdt hij al op jonge leeftijd, zodat alleen Lucas als eigenaar overblijft. Na 1870 verkopen de erven van Lucas Alles de heemstede en de arbeiderswoningen aan Reinder Berends Nijdam in Eelderwolde. In de jaren daarna worden de woningen apart verkocht. In 1905 is de noordelijke helft (Hoornsedijk 15) van de zuidelijke dubbele woning (3) eigendom van de erven van Berend Reinders Nijdam. Geert van der Veen is dan eigenaar van de zuidelijke helft (Hoornsedijk 16) van dit pand..
Het jaar 1905 is voor dit verhaal belangrijk, want dan wordt de Woningwet van kracht. Voortaan is een bouwvergunning nodig voor het stichten van gebouwen. Maar de wet regelt ook dat de gemeente moet toezien op de kwaliteit van bestaande woningen. Er worden regionale gezondheidscommissies ingesteld om te beoordelen of het niet wenselijk is om woningen onbewoonbaar te verklaren. Al op 27 november 1905 komt de Gezondheidscommissie te Hoogezand met het advies aan het gemeentebestuur van Haren om acht woningen onbewoonbaar te verklaren, waarvan zes aan de Hoornsedijk. Het advies betreft ook de woningen Hoornsedijk 15 en 16. Het gemeentebestuur is het grotendeels met het advies eens, maar niet wat betreft de woningen Hoornsedijk 15 en 16. Een commissie, bestaande uit de raadsleden Roelf Abels en Roelf Koops en wethouder Hendrik van der Veen, concludeert dat “wanneer de muren opnieuw worden ingevoegd, de zolder voldoende afgeschut, eene nieuwe zolder wordt gelegd, de slaapgelegenheden verbeterd en vernieuwd, de woningen nog niet onbewoonbaar behoeven te worden verklaard.”
Er dreigt nu een gehele administratieve rompslomp, want de Gezondheidscommissie legt de zaak voor aan het provinciaal bestuur en dat bestuur vraagt weer advies aan de inspecteur van de Volksgezondheid; hij blijkt een verstandig man. Hij nodigt de gemeentearchitect uit om de woningen samen eens te bekijken. Zij stellen gezamenlijk [?] het volgende vast:
- De muurwerken rusten op onvoldoende fundamenten;
- Er ontbreekt een trasraam waardoor het vocht in de muren trekt;
- Het muurwerk is gemaakt van inferieure steen, waardoor herstel niet mogelijk is;
- De bovenkant van de vloeren van de woningen ligt enige centimeters beneden het aangrenzend buitenterrein;
- De verdiepingshoogte is gemiddeld slechts 1,85 meter;
- De zoldervloeren en de bedstee-betimmeringen zijn door worm en vocht verteerd;
- Een drinkwatervoorziening ontbreekt;
- Er is geen privaat en er is geen goot voor de afvoer van vuil water;
- Naast ieder woonvertrek is een portaalruimte met geitenstal;
- De bedsteden staan deels direct in verbinding met de buitenlucht;
- De woningen zijn ergerlijk verwaarloosd.
De conclusie is duidelijk: afbraak is de enige oplossing. Met die boodschap kan de gemeentearchitect terug naar het gemeentebestuur.
En dan te bedenken dat de woning Hoornsedijk 15 in 1905 werd bewoond door Jan Jager met zijn vrouw en acht kinderen! In de andere woning woonde toen Tebbe Bonder met zijn vrouw en drie kinderen. De beide eigenaren doen niet moeilijk over de onbewoonbaarverklaring. Ze gaan direct over tot nieuwbouw. Geert van der Veen krijgt al op 1 september 1906 vergunning voor de bouw van het huidige boerderijtje Hoornsedijk 16. De erven van Berend Reinders Nijdam verkopen hun helft van het pand aan Johannes Nijdam en deze gaat een of twee jaar later over tot nieuwbouw. Van de woning Hoornsedijk 15 heb ik echter geen bouwvergunning kunnen vinden.
De columns ‘Harener Historie’ worden geschreven door Eppo van Koldam. Iedere twee weken verschijnt een nieuwe column. Dit is digitale column nr. 108.