Op 13 en 14 september a.s. organiseert de Harense Historische Vereniging Old Go de jaarlijkse Open Monumentendag. Dit jaar is Onnen gekozen als locatie. Het volledige programma is te vinden op www.oldgo.nl. Onnen telt tien rijksmonumenten en zes gemeentelijke. Van de tien rijksmonumenten behoren er vier tot het complex van het waterleidingbedrijf in de Onnerpolder, vijf monumenten zijn (voormalige) boerderijen en tenslotte is ook de molen De Biks een rijksmonument. Van de gemeentelijke monumenten zijn er vier gebouwd als boerderij en inmiddels veranderd in een burgerwoning.
Het grote aantal boerderij-monumenten onderstreept de historie van Onnen als een boerengemeenschap. Vragen zijn dan: hoe zag dat dorp er vroeger uit en hoever kun je teruggaan in die historie? In zijn boek Een rondleiding van pre- en vroeghistorisch Haren (Harener Historische Reeks, nummer 21), geeft Henny Groenendijk aan dat we duizenden jaren terug kunnen gaan. In Onnen heeft een hunebed gestaan en er is een historisch grafveld gevonden. Overigens niet direct in de huidige bebouwing van het dorp, maar enige honderden meters ten zuidwesten daarvan aan de Onneresweg. Een van de activiteiten op de Open Monumentendag is een huifkartocht langs onder andere de locaties van het hunebed en het grafveld (let op: voor deze tochten is inschrijving vooraf verplicht via geboektinharen.com).
Het is niet uitzonderlijk dat een dorp in de loop der geschiedenis werd verplaatst. Overigens moeten we ons van zo’n dorp ook niet te veel voorstellen. Meestal ging het om slechts een paar houten boerderijen en wat schamele hutjes. Natuurlijke omstandigheden waren meestal de reden voor een verplaatsing, als er al continuïteit in de bewoning was, want dat was ook lang niet altijd het geval. Ook Onnen is zo een eindje in noordelijke richting ‘gewandeld’. Wilde men dichter bij de graslanden richting de Hunze en dichter bij het water wonen? We weten het juiste antwoord niet. Bij de verplaatsing ontstond een voor vele dorpen op de Hondsrug (inclusief de stad Groningen!) typische ladderstructuur: twee evenwijdig lopende wegen over de lengte van de zandrug als staanders en daartussen korte verbindingswegen als de sporten. Onnen lag weliswaar niet boven op de Hondsrug, maar wel op een evenwijdige iets lagere zandrug. De staanders waren in Onnen de Dorpsweg en de Koelandsdrift, met in de noordelijke helft als extra staander nog het Boerlandspad. De sporten waren van noord naar zuid: de Biksweg, de Veldmanssteeg, de Tijborgsteeg, de Bakkerweg, de Hooiveldsteeg en de Bareldssteeg. Door dit stratenpatroon ontstond een blokverkaveling met op ieder blok een boerenplaats en soms daarbij nog een arbeiderswoning. Vooral ten noorden van de Tijborgsteeg is deze structuur nog goed herkenbaar.
In 1806 lagen van de 34 woningen in Onnen er 28 binnen de boven geschetste ladderstructuur. Twee in 1800 gebouwde woningen aan het Felland (in 1852 samengevoegd tot Felland 20), twee woningen te Waterhuizen, de woning Mottenbrink 6 en de woning van de molenaar te Harenermolen aan de Hoge Hereweg 6 (nu Glimmen, maar vroeger behorend bij Onnen) vielen buiten deze structuur. Pas later – vooral na de verdeling van de tot dan gemeenschappelijke markegronden in 1850 – kwamen er meer woningen ten noorden van het dorp aan het Felland, ten zuiden aan de Dorpsweg en het Zuidveld en ten westen aan de Gieselgeer, de Onneresweg, de Padlandsweg en de Dalweg.
Het is een uitdaging om uit te zoeken hoe oud de boerderijen in Onnen zijn en wie daar eigenaren/bewoners van waren. We zouden ver terug moeten kunnen gaan. Zo is bekend, dat ene Albert Abbring in de jaren 1530-1540 te Onnen vader werd van vier kinderen. Jan Willems Pauwels was in 1682 landbouwer te Onnen. Andere families die we aan Onnen kunnen relateren zijn Rummerink, Van der Stappen, Ter Borgh en Eisinge. Maar aan welke boerderijen ze te koppelen zijn, blijft een moeilijk verhaal. Zo dacht ik zelf gescoord te hebben met een akte van 12 december 1760 met de volgende inhoud: “H.J. Wolters, schulte te Vries, voor zichzelf en als gevolmachtigde van Lamina Hoising, weduwe van wijlen schulte T. Oldenhuis en als gevolmachtigde van H. Buitink te Buinen, verklaart verkocht te hebben aan Hindrik Hindriks en Hillechijn Janssens twee boerenplaatsen te Onnen, met hofte en onderhorige landerijen, zoals hooi-, bouw- en weidelanden, alles te Onnen gelegen. Waarvan de ene plaats door Hindrik Wolters en de andere plaats door kopers zelf wordt gebruikt. De prijs bedraagt f.3.350,-”. Hindrik Hindriks en Hillechijn Jansens kon ik goed plaatsen. Zij woonden inderdaad in Onnen en kregen daar zeven kinderen. Hindrik overleed in 1777. Zou ik via hun (klein)kinderen bij boerderijen in Onnen uit kunnen komen? Een kleindochter was Hillegien Jans, gehuwd met de uit Coevorden afkomstige Hindrik Breeman. Zij bezaten in 1830 in Onnen inderdaad twee boerderijen: Dorpsweg 50 en Dorpsweg 55. De oude boerderijen zijn al lang afgebroken. De huidige boerderij Dorpsweg 50 (een gemeentelijk monument) werd in 1913 gebouwd door Jan Berends en Hillegien Breeman (een achterkleindochter van de genoemde Hindrik en Hillegien). Deze boerderij staat op de foto boven dit artikel. De huidige boerderij Dorpsweg 55 (een rijksmonument) werd in 1903 gebouwd door Tidde Buiter. Hij bouwde in 1927 ook de naastgelegen woning Dorpsweg 53 (een gemeentelijk monument). Tidde Buiter was een achterkleinzoon van Hindrik en Hillegien. Maar zo eenvoudig lagen de zaken niet, want er zijn veel meer boerderijen in Onnen die te relateren zijn aan nazaten van Hindrik Hindriks en Hillechijn Jansens. Zo is daar bijvoorbeeld hun kleinzoon Hindrik Hindrikus (1784-1846). Hij is in 1830 ook in het bezit van twee panden in Onnen: een de boerderij aan de Veldmanssteeg en een woning aan de Dorpsweg. In 1872 breekt Dirk Hekman, de schoonzoon van Hindrik Hindrikus, de woning aan de Dorpsweg af en vergroot de boerderij aan de Veldmanssteeg. Een dochter van Dirk Hekman trouwt met Louwe van Hemmen. Hij bouwt in 1900 een nieuwe boerderij op de plek van de in 1872 afgebroken woning. Dit is de boerderij Dorpsweg 12, een gemeentelijk monument. De boerderij aan de Veldmanssteeg (nr. 2) werd toen deels afgebroken, maar bestaat nog steeds.
Wat zijn nu de twee boerenplaatsen die in 1760 werden verkocht? Ik neig naar Dorpsweg 12 en Veldmanssteeg 2, maar kan geen onderbouwing geven. Uiteraard heb ik uitgezocht hoe de in de akte genoemde H.J. Wolters, Lamina Hoising en H. Buitink gezamenlijk eigenaar konden zijn van twee boerderijen in Onnen. Zo’n gezamenlijk eigendom wijst op een onverdeelde nalatenschap. Inderdaad kon ik een echtpaar vinden, waarvan de genoemde drie personen (of hun partners) afstamden. Ik kwam uit bij Tijmen Oldenhuis en Aaltien Nijenhuis. Zij woonden in Zwinderen bij Oosterhesselen. Aaltien overleed daar op 4 november 1696. Een relatie met Onnen heb ik nog niet kunnen vinden. Wel is duidelijk dat de vooraanstaande boeren in Onnen deel uitmaakten van een netwerk van familierelaties dat zich uitstrekte over een groot deel van Drenthe.
Is dit verhaal af? Zeker niet, er valt nog veel meer te vertellen over de boerderijen in Onnen. Alle reden om op 13 en/of 14 september een bezoek te brengen aan het dorpshuis De Tiehof aan de Bakkerweg in Onnen.
De columns ‘Harener Historie’ worden geschreven door Eppo van Koldam. Iedere twee weken verschijnt een nieuwe column. Dit is digitale column nr. 111.