Laat ik deze bijdrage beginnen met een duidelijk statement: de Hof te Hemmen heeft niets te maken met het huidige Huize Hemmen (nu in gebruik bij de Kentalis Guyotschool) aan de Rijksstraatweg. De Hof te Hemmen lag ten noorden van de Molenbuurt dichtbij de A28.
De geschiedenis van de Hof te Hemmen gaat ver terug. We moeten terug naar de tijd, dat onze gemeente nog bij Drenthe hoorde en dat de bisschop van Utrecht hier de baas was. Niet alleen als kerkelijk leider, maar ook als wereldlijk bestuurder en als particulier eigenaar van veel grond. In totaal bezat de bisschop ongeveer 2500 boerderijen in Drenthe (inclusief het Gorecht), Overijssel en Gelderland. De bisschop kon al zijn eigendommen niet zelf bestieren en daarom gaf hij ze in leen uit aan een leenman, die in ruil voor dat leen allerlei diensten aan de bisschop moest verlenen. Voor de administratie van alle leengoederen had de bisschop een administratiekantoor gevestigd in Zwolle: de Overstichtse of Overijsselse leenkamer. Na de reformatie in de tweede helft van de 16e eeuw gingen de eigendommen van de bisschop over naar de Staten Generaal van de Republiek. De leenkamer bleef tot 1795 echter als administratiekantoor functioneren.
Meestal ging een leen over van vader op zoon. Maar er waren ook andere varianten van vererving en zelfs verkoop mogelijk. Vanaf 1400 wordt de Hof te Hemmen als leengoed vermeld. Leenmannen zijn in die eerste periode leden van de familie Polman te Eelde. In de loop van de 16e eeuw sterft deze familie uit. Waarschijnlijk verkoopt de familie Polman de Hof te Hemmen dan aan de familie Alberda. De roots van deze laatste familie liggen in de nabijheid van ’t Zandt en Spijk. De familie heeft in de 16e eeuw echter ook een belangrijke positie in de stad Groningen. Zo is Reint Alberda vanaf 1527 vele jaren burgemeester van Groningen. Mogelijk heeft hij rond 1550 de Hof te Hemmen uitgebouwd tot een buitenhuis. Zijn zoon Derck wordt ook wel ‘Derck Alberda van Hemmen’ genoemd en van diens zoon Reinder is een schilderij bekend, waarop hij is afgebeeld als ‘Heer van Hemmen en Spijk’.
In 1630 bestaat de Hof te Hemmen uit een hoofdcomplex (1) met een buitengracht rond een voorhof met daarop een schathuis en een boerderij en een binnengracht rond een binnenhof met daarop het buitenhuis. Een opzet, die we nu bijvoorbeeld nog terug vinden bij de Fraeijlemaborg in Slochteren. Behalve het hoofdcomplex zijn er nog een kleiner huis (2) en een aparte boerderij (3). Na het overlijden van de genoemde Derck van Hemmen valt dit complex in de aangegeven drie onderdelen uiteen. Het hoofdcomplex (1) blijft nog tot ca 1700 in bezit van de familie Alberda en wordt dan verkocht aan de familie Berchuijs. Wederom een familie met belangrijke bestuursfuncties in de stad Groningen. Het kleinere huis (2) komt via via in handen van de Groninger brouwer en burgemeester Petrus van Eijssinghe. Op een kaart uit ca 1685 worden de onderdelen (1) en (2) vermeld als ‘Alberda’ en ‘Eisinck’. De kaart loopt dan echter een klein beetje achter op de feiten, want in 1675 hebben erfgenamen van Petrus Eissinghe hun aandeel in de Hof te Hemmen verkocht aan Roeleff Warmolts. De familie Warmolts is het vooral te doen om de aan het huis verbonden rechten in het gebied ten westen van het Hoornsche diep. De familie begint hier met verveningen, die uiteindelijk hebben geleid tot de vorming van het Paterswoldsemeer. De aparte heert (3) komt in 1642 in handen van Coop Abbring en Albert Roelofs, maar lijkt later ook eigendom te zijn van de familie Warmolts.
In 1672 krijgt de Hof te Hemmen hoog, maar ongewenst bezoek. Bernard van Galen, de bisschop van Munster (Bommen Berend), neemt zijn intrek in de hof tijdens zijn beleg van de stad Groningen. Op kaarten, die later van de belegering zijn gemaakt, wordt de hof daarom aangegeven. Een detail van deze kaart staat op de illustratie bij dit artikel. Wij zien de Hof te Hemmen. Op de volledige afbeelding staat daaronder de vermelding: “’Het logement van den bisschop van Munster”.
In het laatst van de 18e eeuw gaat het slecht met de borgen en buitenhuizen in onze regio. Er zijn weinig adellijke en aanzienlijke families over gebleven. De buitenhuizen worden te duur in onderhoud. De teruggang laat zich zien in veel verkopen in korte tijd en afbraak op grote schaal. Voor de Hof te Hemmen en Warmolts komt het einde in 1805. Beide huizen worden op afbraak verkocht. De pachters kopen de bij de huizen horende gronden.
In 1822 komen de gronden van de Hof te Hemmen in het bezit van de boerenfamilie Van Hemmen. Dit inclusief een klein boerderijtje bij de uitmonding van de laan op de Rijksstraatweg. In 1926 is dit boerderijtje afgebroken ten behoeve van de bouw van de nu nog bestaande boerderij ‘De Laankamp’. Een naam die verwijst naar de laan naar de Hof te Hemmen. Een andere verwijzing is de Warmoltslaan bij het nieuwe deel van het transferium.
Afbeelding: Hemmen in 1672, detail van manuscriptkaart van het beleg van Groningen, collectie RHC Groninger Archieven. Foto H. Perton.
De columns ‘Harener Historie’ worden geschreven door Eppo van Koldam. De eerste 78 columns zijn verschenen in het Harener Weekblad. De serie is per 1 april 2020 voortgezet op www.oldgo.nl. Deze column is eerder gepubliceerd in het Harener Weekblad op 22 maart 2017.