Wat u op het bovenstaand kaartje ziet, zult u wellicht niet direct herkennen. En u zult het stellig ook niet meteen relateren aan de gemeente Haren. Wat u helemaal boven aan de kaart ziet is de vesting Groningen. Het grote paarse gebied in het midden is de Linie van Helpman. De oranje lijn van boven naar beneden is de (Verlengde) Hereweg. Het water bij 1 is het Helperdiepje, bij 2 ziet u de Natte brug , bij 3 Huize Groenestein, bij 4 het noordelijk deel van het Sterrebos, bij 5 de Zuiderbegraafplaats, bij 6 het Hoornschediep (nu ongeveer de locatie van het Julianaplein) en bij 7 de papiermolen (nu het buitenbad De Papiermolen). De kaart heb ik ontleend aan HisGis.nl en geeft de kadastrale situatie in 1830 weer.
De Linie van Helpman is rond 1700 aangelegd naar een ontwerp van Menno van Coehoorn. De bisschop van Munster had bij zijn beleg van Groningen in 1672 dankbaar gebruik gemaakt van de hoogten ten zuiden van de stad om met zijn artillerie (zijn bijnaam was niet voor niets Bommen Berend) de stad te bestoken. Dat moest anders. De hoogten buiten de stad (Kempkensberg) worden daarom afgegraven en door de aanleg van een nieuwe verdedigingslinie moet de vijand in de toekomt op grotere afstand van de stad worden gehouden. Deze verdedigingslinie komt in een gebied te liggen, dat niet meer behoort tot het stadsgebied, maar tot het Gorecht. Rond 1800 wordt de verdedigingslinie nog extra versterkt en wordt onder andere het Helperdiepje gegraven. Bij deze activiteiten is de luitenant-kolonel ingenieur der genie Rudolf Rummerink uit Haren (huidig adres Kromme Elleboog 5) betrokken.
Bij de vorming van de gemeenten in 1811 wordt als noordgrens van de gemeente Haren de oude grens tussen het stadsgebied en het Gorecht aangehouden. Hierdoor komt de gehele linie van Helpman (paars op de kaart) in de gemeente Haren te liggen. Met rode lijnen heb ik de grens verder doorgetrokken naar het oosten en het westen. In de 19e eeuw kent de verdediging van ons land twee benaderingen. Aan de ene kant is er de vesting ‘Holland’ met de Hollandse waterlinie. Aan de andere kant zijn er een aantal verspreid in het land liggende vestingsteden. Groningen is een van deze vestingsteden. De verdediging van de vestingstad Groningen is een rijks-aangelegenheid. Alle vestingwerken en dus ook de linie van Helpman zijn rijks-eigendom. In de loop van de 19e eeuw begint dit systeem wel wat te kraken. Vooral de vestingsteden voelen zich opgesloten in een strak keurslijf. In de Frans-Duitse oorlog van 1870-1871 wordt duidelijk, dat vestingsteden in de nieuwe wijze van oorlogsvoering geen betekenis meer hebben. De Vestingwet van 1874 kent dan ook geen vestingsteden meer. De verdedigingswerken mogen worden geslecht. In de stad Groningen leidt dit tot enorme stedenbouwkundige veranderingen. In 1878 wordt ook begonnen met het opruimen van de Linie van Helpman.
In 1870 wordt al toegestaan, dat de spoorlijnen Groningen-Winschoten en Groningen-Zwolle dwars door de Linie van Helpman wordt aangelegd. Ik heb de spoorlijnen schematisch aangegeven met een dikke zwarte lijn. Door de spoorlijn wordt een gedeelte van de Linie van Helpman – de meest oostelijke redoute(zie A op de kaart) – van de rest van de linie afgesneden.
Na de ontmanteling van de vestingwerken kunnen in Groningen nieuwe woningen worden gebouwd, bijvoorbeeld langs de nieuw aangelegde singels en in het Zuiderpark. Maar voor die nieuwe woningen ligt de faecaliënbergplaats (drekstoep) nabij Oosterbrug in het nieuw gegraven Verbindingskanaal wel erg ongunstig. De stad wil deze bergplaats waar de stadsdrek (inhoud van de toiletemmers en het straatvuil) wordt gedeponeerd verder uit de stad hebben en het lukt het stadsbestuur om daartoe de oostelijke redoute van de oude Linie van Helpman aan te kopen van het Rijk. Ook weer gunstig gelegen nabij het Winschoterdiep, want de turfschippers nemen de stadsdrek als kostbare mest mee op hun retourvaart naar de veenkoloniën. In Haren is men allerminst ingenomen met deze Groninger actie op Harens grondgebied. En de omwonenden zijn ook niet blij met de komst van de drekstoep. Toch verlenen Gedeputeerde Staten de door stad gevraagde Hinderwetvergunning. Nu verhoogt de stad de eis, men wil ook bestuurlijk verantwoordelijk zijn voor de faecaliënbergplaats. Met andere woorden men claimt een grenscorrectie. Dat is helemaal tegen het zere been van de gemeente Haren. Daar droomt men er juist van om langs de Hereweg luxe woningen te laten bouwen.
Nu is het echter de Rijksoverheid die de gemeente Haren de voet dwars zet. Men voelt er helemaal niet voor om de rest van de gronden van de linie te verkopen. Dit met uitzondering van twee kleine stukjes voor de uitbreiding van het Sterrebos en voor de bouw van een watertoren. Het Rijk wil de gronden behouden om daar rijksinstellingen te vestigen. Aan de Hereweg moet een cellulaire gevangenis met dienstwoningen komen (nu de Van Mesdagkliniek). Van de bouw van luxe woningen op die plek kan geen sprake zijn. Wel wil het Rijk het onderhoud van het Helperdiepje overdoen aan de gemeente Haren. Door deze opstelling van het Rijk wordt de animo van Haren om zich te blijven verzetten tegen een grenscorrectie aanzienlijk minder. Met de stad Groningen wordt onderhandeld over de afkoop van door een grenscorrectie gederfde belastinginkomsten. Die afkoopsom wordt na veel gekissebis bepaald op f.10.000,-. Op 24 april 1884 wordt de grenscorrectie wettelijk geregeld: de gehele voormalige Linie van Helpman inclusief het Helperdiepje gaat over naar Groningen.
Behalve de gronden van de voormalige Linie van Helpman betreft de grenscorrectie ook een klein stukje grond ten noorden van de oostelijke redoute. Op de kaart aangegeven met een B. Hier staat de houtzaagmolen De Zon van de familie Haijo van Bruggen.
De gronden van de Linie van Helpman worden na 1884 inderdaad gebruikt voor rijksdoeleinden. Tegenover de gevangenis komt de Rabenhauptkazerne (verwoest in 1945). Achter de gevangenis komt een exercitieterrein voor de militairen. Op dit terrein wordt in 1914-1918 een rijks-interneringskamp voor Engelse krijgsgevangenen ingericht. Later worden hier kantoren gebouwd voor rijksdiensten, die inmiddels al weer zijn vervangen door het hoge gebouw van de DUO. Pas de laatste decennia is op het terrein ruimte voor de door de gemeente Haren al in 1880 gewenste woningbouw. Op het terrein van de drekstoep is ruim 100 jaar de reinigingsdienst van de gemeente Groningen gevestigd geweest. Nu vinden we hier de flat ‘De Linie’.
De columns ‘Harener Historie’ worden geschreven door Eppo van Koldam. De eerste 78 columns zijn verschenen in het Harener Weekblad. De serie is per 1 april 2020 voortgezet op www.oldgo.nl. Deze column is eerder gepubliceerd in het Harener Weekblad op 7 november 2018.