In het verleden heb ik al vier keer over de ontwikkelingen aan de westzijde van het dorp Haren geschreven. Ik verwijs naar mijn columns ‘Once Upon a time in the west’ en de driedelige serie ‘Meerwegbrug’. U vindt ze op de site www.oldgo.nl => publicaties => column harener historie. Maar zegt u nu zelf, zo’n mooie foto als de bovenstaande kun je toch niet ongebruikt laten liggen? De foto is er een uit een reeks, die de heer P. Kramer begin 20e eeuw heeft gemaakt van de bruggen over het Noord-Willemskanaal. Ook bij een aantal van de andere genoemde columns maakte ik al gebruik van foto’s uit de serie van de heer Kramer.
Maar welke brug is het nu? Ik zal er geen prijsvraag van maken. Het is de brug bij de Rollematen en die brug is er niet meer sinds het Noord-Willemskanaal ca 1968 enorm is verbreed tegelijk met de aanleg van de A28. Het was ook geen brug in een veel gebruikte route. De brug was vooral bedoeld voor gebruik door de boeren in Dilgt en Hemmen en heeft wellicht enige rol gespeeld in een toeristische fietsroute tussen de Rijksstraatweg en de Hoornsedijk.
Er is door de aanleg van de massieve infrastructuur van het Noord-Willemskanaal en de A28 zo veel veranderd in het gebied langs de Hoornsedijk, dat we ons moeilijk kunnen voorstellen hoe het vroeger was. Laat ik u meenemen op een wandeling vanuit het dorp Haren naar de plek waar de Nijeveensterwiek tegen de Hoornsedijk aan loopt. In 1927 heeft men hier het welbekende sluisje met de bijbehorende brug aangelegd. Ik nodig u met opzet uit voor een wandeling, want met een paard - al of niet met wagen – komen we er niet (en andere middelen van vervoer bestonden nog niet). Vanuit het centrum van het dorp Haren lopen we een stukje in noordelijke richting. Bij de huidige rotonde verlaten we het dorp en komen we in Hemmen. Na ruim 100 meter slaan we linksaf. Het pad, dat we inslaan bestaat nog steeds. Het is de voetverbinding naar de Van Veldekelaan ten noorden van het garagebedrijf langs. We lopen nu over een modderig pad in westelijke richting, op de locatie van de huidige Verweylaan passeren we de boerderij van de familie Van Hemmen (zie de column ‘de voorouders van Antonie Jans (van Hemmen), deel I’). Uiteindelijk komen we uit op de dijk langs het Hoornsediep. Hier exploiteert de familie Nijdam een voetbrug. We betalen de verschuldigde tol en lopen de brug over (wellicht dacht u over de Meerwegbrug te gaan, maar die is pas van 1907, dus daar hebben we op onze wandeling niets aan).
Aangekomen op de Hoornsedijk zijn er twee mogelijkheden. We kunnen linksaf en dan met de dijk en de Schipsloot meebuigen naar het westen. Die route brengt ons in Paterswolde. Maar daar wilden we niet heen en we gaan dus de andere kant op, naar het noorden. Ook hier maakt de dijk al snel een stevige bocht. Als we naar rechts (dus naar het oosten) kijken, zien we achter de dijk aan de andere kant van het diep tot aan de straatweg de landerijen liggen van de boeren van Dilgt en Hemmen. Kijken we naar het westen, dan zien we de weilanden van de boeren van de Hoornsedijk en daarachter het door de vervening ontstane Paterswoldsemeer. De provincie heeft er met de uitgifte van de vergunningen voor het vervenen keurig voor gezorgd, dat tussen het meer en de dijk een veilige groene buffer is over gebleven. En zo bereiken we al slingerend – en meestal glibberend - langs het diep ons doel. We zijn zelfs nog langs het plaatselijk schooltje gekomen (dat in 1861 zal worden opgegeven).
Als ik nu met u die route langs de Hoornsedijk zou lopen, zou u bij de eerste bocht al afhaken. U ziet aan de andere kant van het diep geen landerijen liggen. U ziet een redelijk hoog bebost perceel, dat nu ook wel bekend staat als ‘padvinderseiland’, daarachter ziet u een breed kanaal, dan een fietspad, vervolgens een brede snelweg en als het u lukt daar overheen te kijken, ziet u inderdaad weer weilanden. Die veranderingen zijn het gevolg van twee ingrepen. De eerste ca 1860 en de tweede ruim 100 jaar later.
Bij de eerste ingreep in 1860 werd het Hoornsediep vergraven tot Noord-Willemskanaal. De bochten in het diep werden afgesneden. Pas een heel eind voorbij het doel van onze wandeling komen diep en kanaal weer even bij elkaar om vervolgens bijna direct (bij de huidige stadmarkering) weer beide een eigen we te kiezen. Door deze operatie kwamen gronden van de boeren uit Dilgt en Hemmen aan de westzijde van het diep te liggen. Hoe moesten ze daar komen? Een brug! Zo werd in 1862 de brug op de foto opgeleverd inclusief de bijbehorende brugwachterswoning. Alles op kosten en in eigendom van de Noord-Willemskanaal Maatschappij. U ziet de woning links op de foto staan. Het jaagpad rechts op de foto is het tracé van het huidige snelfietspad naar Groningen. Als u nu op de Hoornsedijk rechtsaf over de dam (Rollematen) naar het kanaal gaat, komt u uit op de locatie van de woning en de brug.
Hindrik Bolman werd de eerste brugwachter. Hij bleef dat tot zijn overlijden op 82-jarige leeftijd in 1881. Zijn opvolger was Huijbert Schippers. Deze bleef tot zijn overlijden in 1899. Toen volgde de benoeming van een jongeman, Albertus Lok, zoon van de brugwachter van de brug tussen Glimmen en Eelde (Oosterbroek). Albertus trouwde nog in hetzelfde jaar met Hendrikje Hendriks. In de jaren die volgden, werden minstens twaalf kinderen in de brugwachterswoning geboren. Na het overlijden van Albertus in 1946 volgde zoon Jannes hem op. Niet voor niets kreeg dit gebied in de volksmond de naam ‘Loksland’.
En toen kwam de grote bulldozer in de jaren 60 van de vorige eeuw. Alle gronden tussen het oude tracé van het Hoornsediep en de oostelijke begrenzing van het tracé van de nieuwe snelweg werden door het Rijk gekocht. Voor de snelweg werd de slechte grond weggegraven en gedumpt op de percelen tussen het Hoornsediep en het kanaal. Zo verdwenen de laaggelegen weilanden en ontstonden hoge eilanden met wilde begroeiing. Het kanaal werd verbreed van ca 17 meter tot ca 40 meter. Het huis van de Nijdams bij de overvaart werd afgebroken en datzelfde gebeurde met de brugwachterswoning en de brug. De boeren van Dilgt en Hemmen hebben nu niets meer te zoeken aan de westzijde van het kanaal.
Bij de foto: Brug Rollematen over het Noord-Willemskanaal; Foto P. Kramer, Groninger Archieven.
De columns ‘Harener Historie’ worden geschreven door Eppo van Koldam. Iedere twee weken verschijnt een nieuwe column. De eerste 78 columns zijn verschenen in het Harener Weekblad. De serie is per 1 april 2020 voortgezet op www.oldgo.nl. Dit is digitale column nr 7.