Schrikt u niet van de titel van deze bijdrage. Ik ben geenszins van plan een gevecht tussen Haren en Onnen in het leven te roepen. Ook wil ik niet suggereren, dat er in het verleden grote tegenstellingen zijn geweest. Hoogstens nu en dan wat lichte wrijving en de roep vanuit Onnen: “ho, wij zijn er ook nog”. In de jaren 70 van de vorige eeuw werd dat duidelijk gemaakt door de stichting ‘Onnen Ontwikkelt Ook’. Waar ik het wel over wil hebben is de grens tussen Haren en Onnen.
Boven dit artikel ziet u twee kaartjes. Links een topografische kaart van ca 2000 (van topotijdreis.nl) en rechts een kadastrale kaart uit 1830 (gebaseerd op HisGis.nl). Tussen de beide kaarten zit 170 jaar tijdsverschil en het is duidelijk, dat er in die 170 jaar veel veranderd is. De beide kaarten geven precies hetzelfde gebied weer.
Groot veengebied
De Hondsrug bestaat ter hoogte van Glimmen en Onnen uit twee parallel lopende zandruggen. De Rijksstraatweg loopt vanaf Glimmen naar Haren over de westelijk rug. Onnen ligt op de oostelijke rug en via het huidig tracé van Dorpsweg-Felland-Onnerweg-Jachtlaan-Kerkstraat komen de beide ruggen in het centrum van Haren weer bij elkaar. Tussen de beide zandruggen ontstond een groot veengebied, ongeveer lopende vanaf de huidige Dr. Ebelsweg tot de Vogelzangsteeg. Het bosgebied Appelbergen is nog een restant van dit gebied. Op het rechterkaartje zijn de in 1830 nog aanwezige veen- en heidegebieden tussen de Dr. Ebelsweg en de huidige Viaductweg roze gekleurd. Voorts is er nog veel zogenaamd hakbos (donkergroen). Er is dan echter al een ontginning van het gebied gaande.
Compartimenten langs de Hunze
Langs de Hunze (nu Winschoterdiep en Drentse Diep) lagen vroeger lage hooilanden (geel op het rechter kaartje). Om deze lage landen te beschermen tegen afstromend water van het Drents plateau werden dwars op de Hunze keerdijken aangelegd. Deze structuur is al vele eeuwen oud. Door de keerdijken werden de gebieden langs de Hunze verdeeld in compartimenten. Zo lag het compartiment van Essen ten noorden van de Noorderzanddijk en het compartiment van Haren ten zuiden daarvan. De Haarder Zuiderhooidijk (nu Waterhuizerweg) vormde de grens tussen de compartimenten Haren en Onnen en de Osdijk lag tussen Onnen en Noordlaren.
Waterhuizerweg
Het oorspronkelijk veengebied tussen Haren en Onnen zal veel groter geweest zijn. Dit is duidelijk te zien aan de loop van de Waterhuizerweg. Het tracé van deze weg loopt over de oude Haarder Zuiderhooidijk. Vanaf het punt ‘1’ op de rechter kaart loopt de huidige weg in een rechte lijn richting Waterhuizen. Waarom loopt de weg, oftewel de oude keerdijk, komende van Waterhuizen bij ‘1‘ niet recht door? Het antwoord is volgens mij, dat men daar geen heil in zag. Bij ‘1’ begon het veengebied, dat hier Witveen heette (op de kaart aangegeven met een ‘a’). Men heeft de dijk om het veengebied heen gelegd en dat is in het tracé van de Waterhuizerweg-Molenkampsteeg binnen het dorp Haren nog steeds goed herkenbaar. Bij ‘d’ is het kruispunt Onnerweg-Molenkampsteeg.
Grens in niemandsland
Eeuwenlang zal men zich in Haren en Onnen niet druk gemaakt hebben om het veengebied tussen beide dorpen. Dat was ‘onland’ en ‘niemandsland’. Maar met een toename van de bevolkingsdruk werd dat anders. Op de heide konden schapen worden gehouden en dat leverde mest op. Voorts kon je in het veen turf steken en als brandstof gebruiken. Zo werd het een paar eeuwen geleden wenselijk een grens te trekken tussen de gronden van de marke Haren en die van de marke Onnen. Dit gebeurde ook elders in veen- en heidegebieden en zo werd bijvoorbeeld Johan Sems in 1615 ingehuurd om in het veen de grens tussen de provincies Groningen en Drenthe te bepalen. Gekozen werd doorgaans voor een rechte lijn.
Ook tussen Haren en Onnen kwam het tot zo’n rechte lijn en wel van het reeds genoemde punt ‘1’ aan de Waterhuizerweg naar Harendermolen, ‘2’ op de kaart. De grenslijn is als perceelsbegrenzing op de kaart uit 1830 goed te zien en - als u er oog voor hebt - ook nu nog wel in het veld en zeker op luchtfoto’s, zoals in google maps. Zo’n rechte grens rooide men vroeger op een markant punt. Dit zou zeer goed de Haarder molen geweest kunnen zijn, die tot 1717 aan de Rijksstraatweg ter hoogte van de Viaductweg stond. Zo werd het veengebied verdeeld tussen de Harense Pieperspoelen (‘b’op de kaart; nu grotendeels Scharlakenbos) en het Westerveen van Onnen (‘c’ op de kaart).
Nieuwe infrastructuur en vervolg
De aanleg van de spoorlijn in 1870, het rangeerterrein in 1920, de Dr. Ebelsweg in 1970 en de uitbreiding van het dorp Haren hebben de inrichting van het gebied tussen Haren en Onnen drastisch veranderd. In volgende afleveringen wil ik wat nader inzoomen op de ontginning van het veengebied en vooral op de ontwikkeling van het Felland in Onnen (zie de rode pijl en het kleine kaartje rechtsonder).
De columns ‘Harener Historie’ worden geschreven door Eppo van Koldam. Iedere twee weken verschijnt een nieuwe column. De eerste 78 columns zijn verschenen in het Harener Weekblad. De serie is per 1 april 2020 voortgezet op www.oldgo.nl. Dit is digitale column nr 10