In mijn vorige aflevering heb ik met u aan de hand van de bovenstaande kaart een reis gemaakt van Haren naar Groningen. We zijn geëindigd bij het hoofdstation. Nu moeten we proberen weer in Haren terug te komen. Als we niet dezelfde route terug willen gaan, is dat eigenlijk helemaal niet zo eenvoudig. We kunnen kiezen voor de oostkant, dan moeten we proberen bij het jaagpad langs de oostzijde van het Winschoterdiep te komen. Bij Waterhuizen moeten we dan met een bootje het water over om vervolgens al ploeterend via de modderige Haarder Hooidijk (Waterhuizerweg) Haren weer te bereiken. Een route, die slechts een deel van het jaar begaanbaar is. Ik kies echter voor de westelijke route.
Drentschelaan
Vanaf het station gaan we een stukje evenwijdig aan de spoorlijn naar het westen. Al spoedig komen we dan bij de spoorwegovergang in de Drentschelaan. Dit is de huidige Peizerweg, de uitvalsweg van de stad Groningen richting Noord-Drenthe. De weg ligt er nog net zo als in 1867, inclusief de knik bij Kranenborg (bij het gebouw van KPN Telecom). Als we verder gaan verlaten we bij de herberg het Porrenhuis het gebied van de stad Groningen en komen we in de gemeente Hoogkerk. We moeten hier ook tol betalen. Vervolgens kunnen we bij het Ruskenveen (nu ongeveer de locatie van het hotel Van der Valk langs de A7) eindelijk naar het zuiden over de Eelderwolder Hooiweg (de huidige Madijk). U merkt het, we moeten een behoorlijke omweg nemen om weer thuis te komen. We lopen al snel aan de onderkant van de kaart af. Alle redenen om ons op het ‘lege’ middengebied te richten.
Woldsloot en provinciegrens
In het middengebied zijn een paar landschapselementen en benamingen te vinden. Een belangrijk element is de grens tussen de provincies Groningen en Drenthe. Die grens wordt gevormd door de Woldsloot. U ziet de naam Wold nog net staan onder Eelderwolde, midden onder op de kaart. De Woldsloot begint bij de huidige rotonde op de kruising van de Meerweg en de Groningerweg in Paterswolde. Als u hier komend uit de Meerweg rechtsaf slaat en vervolgens rechts aanhoudt, kunt u een klein doodlopend straatje inrijden: de Woldweg. Dit is het tracé van de Woldsloot. Een vervolg van de Woldsloot is te zien aan de zuidzijde van de Hoornseplas. Op de kaart loopt de sloot vervolgens langs het meertje De Kolk. Bij de aanleg van de A28 is dit meertje door zandwinning aanzienlijk vergroot en kennen we het nu als de Piccardthofplas. Bij Bruilweering maakt de sloot (en dus ook de provinciegrens) een scherpe knik naar het westen en komen we na een volgende knik weer uit op de boven al genoemde locatie van het hotel Van der Valk
Onlandsche dijk
Een ander belangrijk element is de Onlandsche dijk. Deze Onlandsche dijk liep vanaf het Hoornsche diep – na een tweetal haakse bochten – met een boog naar het noorden. Bijna helemaal tot aan het eerder genoemde Kranenburg. Het meest noordelijke deel van deze Onlandsche dijk is de huidige Campinglaan langs de westzijde van het Stadspark. Maar dan zijn we ook al royaal op het grondgebied van de stad Groningen. Om op Harens terrein te blijven moeten we stoppen bij een lijn, die we kunnen trekken vanaf de ‘l’ van ‘De Bruil’ in oostelijk richting tot het uiterste westelijke puntje van de vestingwerken van de Helperlinie. Blijkbaar kon je daar zwemmen in het Noord-Willemskanaal, want op de kaart staat: ‘Zwempl.’ Het gebied tussen de Onlandsche dijk en de provinciegrens kennen we nu als het volkstuincomplex Piccardthof. Daarbij moeten we ons wel realiseren, dat de provinciegrens hier in 1998 een stuk in westelijke richting is verschoven naar de huidige Ter Borchlaaan. De op de kaart aangegeven provinciegrens is dus niet de huidige meer en de Woldsloot is hier niet meer de natuurlijke grens.
Over de Onlandsche dijk heb ik uitvoerig geschreven in de eerste column, die op de site www.oldgo.nl of via deze link https://www.oldgo.nl/component/content/article/34-publicaties/column-harener-historie/410-grensverkenningen?Itemid=101 te vinden is. De dijk was bedoeld om het afstromende Drentse water buiten de deur te houden in het gebied van het nonnenklooster Maria ten Hoorn. Onze dorpsgenoot Kees Kuiken heeft over de waterstaatkundige situatie in het gebied tussen Haren en Paterswolde, dat vroeger ook wel Hemmerwolde werd genoemd, een uitvoerig artikel geschreven in het blad Tijdschrift voor Waterstaatsgeschiedenis 19 (2010). Uit dat artikel blijkt, dat al vanaf ca 1050 door mensen aan de waterstaatkundige situatie van dit gebied geknutseld is. Het eindresultaat kennen we nu als het Paterswoldsemeer, het Hoornsemeer, en alle Groninger stadswijken ten zuiden van het station en ten westen van het Noord-Willemskanaal.
Van 1915 tot 1968 was het zuidelijk gedeelte van de Onlandsche dijk tot ‘De Kolk’ de grens tussen de gemeenten Groningen en Haren.
Paterswoldseweg, Veenweg en Groningerweg
Boven aan de kaart zien we iets ten westen van het station een weg naar beneden lopen. Dit is de eerste aanzet van de latere Paterswoldseweg. In 1863 stelt de gemeenteraad van Groningen f.3.400,- beschikbaar “voor den weg naar Noordwestelijk Drenthe over Eelderwolde”. In Eelde worden in de daarop volgende jaren plannen gemaakt voor een weg van Eelde naar Eelderwolde. In 1870 is de weg, die we nu kennen als Paterswoldseweg, Veenweg en Groningerweg, gereed. De weg liep tot 1968 gedeeltelijk over Harens grondgebied, en wel vanaf de knik in de Onlandsche dijk (nu staat hier de vensterschool) naar het bruggetje over de Woldsloot (iets ten oosten van de ingang naar de Hoornseplas). Dit gedeelte van de weg kreeg de naam Veenweg en het cluster huizen, dat hier ontstond, kreeg in de volksmond de naam ‘Halfweg’. Dit was ook de naam van het café van de familie Nieuwold, dat hier werd opgericht. Aan de percelen van de oudste woningen aan de oostzijde van de weg is nog goed te zien, dat de weg kaarsrecht dwars door de bestaande verkavelingsstructuur is aangelegd. Veel percelen liggen onder een schuine hoek ten opzichte van de weg.
Gevolgen aanleg nieuwe verbinding
Voor de ontsluiting van het Paterswoldsemeer had de aanleg van de nieuwe verbindingsweg tussen Groningen en Eelde grote gevolgen. Het meer werd nu vanaf de westkant veel beter ontsloten dan van de Harense oostkant. Dit leidde er toe, dat, toen kort na de aanleg van de weg, het fenomeen toerisme opkwam, het zwaartepunt kwam te liggen bij de Zuidwesthoek van het meer. Hier ontstonden vele hotels en pensions. Overigens lag de grootste recreatieve voorziening, het restaurant annex speeltuin en pretpark de Twee Provinciën wel net aan de Harense kant van de grens.
De aanleg van de nieuwe route had ook nog een ander gevolg. Het verkeer vanuit Eelde richting Groningen koos vroeger meestal de route via De Punt en Glimmen, nu werd die route verlegd naar de nieuwe weg. De Hoornschedijk liep tot 1907 met een grote bocht helemaal door tot Paterswolde. Over die dijk liep een voetpad en dan kon je vanuit Paterswolde komend nabij Haren gebruik maken van de voetbrug van de familie Nijdam om aan de oostzijde van het Noord-Willemskanaal te komen. Dat is ook voor ons deze keer de snelste route terug. De bewoners van de Hoornschedijk mochten gratis gebruik maken van deze brug. Gebruikers van elders moesten tol betalen. Het zal duidelijk zijn, dat de familie Nijdam door de aanleg van de nieuwe route van Eelde naar Groningen het verdienmodel voor de voetbrug kwijt was. Met als gevolg dat de familie het onderhoud liet verslonzen. Dat zou nog heel wat trammelant geven met de bewoners van de Hoornsedijk.
De columns ‘Harener Historie’ worden geschreven door Eppo van Koldam. Iedere twee weken verschijnt een nieuwe column. De eerste 78 columns zijn verschenen in het Harener Weekblad. De serie is per 1 april 2020 voortgezet op www.oldgo.nl. Dit is digitale column nr 18.