De bovenstaande foto laat een mooie momentopname zien van de ontwikkelingen aan de Kerkstraat in Haren. Prominent op de voorgrond staat de in 1883 gebouwde lagere school in twee verdiepingen. In 1925 onderwerpt de inspecteur van de kinderhygiëne en tuberculosebestrijding dit gebouw aan een inspectie en zijn oordeel is tamelijk vernietigend: smalle en donkere gangen, een dak met veel lekkages, grote tochtigheid, erg gehorig, stoffige turfzolders boven twee leslokalen op de bovenverdieping en ouderwetse kachelverwarming met pijpen door de gehele lokalen. De inspecteur vraagt zich af of de gemeente er niet verstandig aan zou doen het gebouw te vervangen door nieuwbouw. Dit advies wordt door de gemeente over genomen.
De gemeente heeft zelfs al enige voorbereidingen voor de nieuwbouw getroffen, want begin 1925 heeft de gemeente op een publieke veiling de naast de school staande oude boerderij gekocht. Ik schreef daarover in mijn column ‘Boerderij in de Kerkstraat’, gepubliceerd in het Harener Weekblad van 19 april 2017 en nog terug te lezen op www.oldgo.nl (onder de tabs publicaties/column Harener historie). Hier is ook mijn column ‘School in de Kerkstraat’ van 14 juli 2017 te lezen.
Achter de school op de foto lag een schoolplein. De gemeente huurde dit perceel sinds 1908 voor f.25,- per jaar van de kerk. Voor de bouw van een nieuwe school heeft de gemeente ook dit perceel nodig en de gemeente denkt het wel voor een uiterst zacht prijsje over te kunnen nemen. Maar dat valt tegen. De kerk wil een serieus bedrag hebben. Die reactie van de kerk is een illustratie van de nieuwe verhouding tussen de Hervormde kerk en de gemeente. Vanaf 1811 waren de burgerlijke gemeente en de kerkelijke gemeente bijna een eeuw lang twee handen op één buik. De burgemeester was tevens president kerkvoogd en zijn secondanten in de burgerlijke gemeente (de wethouders) waren als kerkvoogden ook zijn secondanten in de kerkelijke gemeente. Het schoolhoofd was tevens koster, organist en voorganger van de kerk. Nu liggen de verhoudingen anders. Van een personele unie tussen gemeentebestuur en kerkbestuur is geen sprake meer en gepensioneerd schoolhoofd Herman Bos woont als koster en organist nog in de kosterswoning links naast de school, maar zijn opvolger Elze Zondag heeft geen relatie meer met de kerk en woont elders in het dorp. Eind dertiger jaren van de vorige eeuw zal de verwijdering tussen de gemeente en de kerk tot een climax komen als vanuit de kerk een eigen bijzondere school wordt opgericht. Over deze Hervormde School heeft Freark Marten Ringnalda, zoon van het eerste schoolhoofd, een verhaal in twee afleveringen geschreven voor het blad ‘Harens Old Goud’ van de Harense Historische Kring ‘Old Go’. De eerste aflevering is inmiddels verschenen. Zelf zal ik binnenkort op deze affaire terugkomen vanuit gemeentelijk perspectief.
In januari 1926 meldt de architect Jacob Berend Fels uit Den Haag, dat hij graag in aanmerking wil komen voor het ontwerp van de school. Aannemer Wolters uit Noordlaren heeft hem attent gemaakt op de plannen voor de nieuwbouw. Wolters is dan bezig met de bouw van de woning Westerse Drift 125 (nu hoek Zernikelaan) in opdracht van Prof. Van Meurs en Fels is de architect van deze woning. De gemeente wijst Fels niet af, maar geeft aan de lat voor het ontwerp hoog te leggen. Zo benadert de gemeente de landelijk bekende architecten Hindrik Petrus Berlage en Willem Dudok, maar zij geven beide aan voor het project in Haren geen tijd te hebben. Berlage schuift nog wel zijn schoonzoon Emil Emanuel Strasser naar voren, maar die vindt de gemeente niet gekwalificeerd genoeg. De Harense architect Jan Kuiler meldt zich ook nog, maar hij komt in de verdere procedure niet in beeld. Misschien wil de gemeente na de vele ontwerpen van Kuiler in Haren gewoon wel eens wat anders. En zo komt de gemeente uiteindelijk toch uit bij Fels. Deze heeft in de zomer van 1926 al de nodige schetsen bij de gemeente ingediend, maar pas op 7 oktober 1926 besluit de gemeenteraad de formele opdracht voor het maken van een ontwerp aan hem te geven.
In januari 1927 vindt een openbare aanbesteding van het werk plaats. Maar omdat alle biedingen te hoog zijn volgt na enige aanpassingen van het bestek op 4 februari 1927 een nieuwe aanbesteding. Nu komt de aannemer Dekens uit Groningen als laagste inschrijver naar voren en aan hem wordt de opdracht gegund. Dekens begint voortvarend, maar dat schiet bij schoolhoofd Zondag weer wat in het verkeerde keelgat. Zonder overleg met hem worden allerlei maatregelen genomen, die het onderwijs lastig maken. Zijn directiekamer wordt ineens omgebouwd tot tijdelijk handwerklokaal! De burgemeester wijst hem er op, dat “het voor de hand ligt, dat door u met het aangename vooruitzicht een nieuwe school te krijgen, een overgangstoestand zal moeten worden aanvaard welke minder aangenaam zal zijn”.
Eind 1927 komt de nieuwe school gereed. Vlak voor dat tijdstip zal de foto zijn genomen. De nieuwe school is als een winkelhaak om de oude school heen gebouwd. Een stukje van de school is rechts achter de schutting te zien. Na gereedkoming zal de oude school worden afgebroken en op de vrijgekomen ruimte zal dan het schoolplein voor de nieuwe school worden ingericht. Helemaal rechts op de foto zien we de in 1914 gebouwde Gereformeerde kerk op de hoek met de Hortuslaan en de in 1924 gebouwde pastorie. In 1961 werd de toren bij deze kerk vervangen door de huidige.
De school in de Kerkstraat is inmiddels geen school meer. Na de oprichting van de Brinkschool aan de Oude Brinkweg werd in het gebouw de gemeentelijke ULO (nu MAVO) gevestigd. Nadat deze school door een aantal fusies was opgegaan in het Zernikecollege, kreeg het gebouw een sociaal-culturele bestemming onder de naam ’t Clockhuys. Het gebouw is aangewezen als rijksmonument. Dat biedt mij nog even een bruggetje om u alvast te attenderen op de Open Monumentendagen op 11 en 12 september a.s. Ik verwijs naar de berichtgeving daarover op www.oldgo.nl.
De columns ‘Harener Historie’ worden geschreven door Eppo van Koldam. Iedere twee weken verschijnt een nieuwe column. De eerste 78 columns zijn verschenen in het Harener Weekblad. De serie is per 1 april 2020 voortgezet op www.oldgo.nl. Dit is digitale column nr. 35.