In mijn column ‘Rondetende schoolmeesters’ van 23 juni jl. kondigde ik al de lezing aan van Mineke van Essen over haar boek ‘Onderweg naar 1832, een groepsbiografie uit de Groningse school’. Dit boek gaat over de levensgeschiedenis van zes jonge mensen, die belangrijke grondleggers werden voor het lager onderwijs in ons land. Roelf Rijkens, die enige tijd schoolmeester was in Onnen, is een van hen. De lezing vindt plaats op 30 november 2021, voor verdere gegevens verwijs ik naar www.geboektinharen.com. Dit is een prachtige site waar het gehele culturele aanbod in Haren overzichtelijk wordt gepresenteerd.
Mineke van Essen heeft bewust de zes jonge mensen een centrale rol gegeven in haar boek. Meisjes en jongens van gewone komaf, die er door hard werken in slagen op hun vakgebied de landelijke top te bereiken. Een andere figuur is in het boek echter de verbindende factor. Via hem worden de levensgeschiedenissen van de zes jonge mensen aan elkaar geknoopt. Die figuur is Theodorus van Swinderen. Een man van hoge komaf en iemand, die aan de Hoogeschool van Groningen (de toenmalige naam voor de universiteit) diverse studies met succes heeft afgerond. Maar ook iemand met een duidelijke maatschappelijke betrokkenheid. Als in 1807 het lager onderwijs in ons land voor het eerst wettelijk wordt geregeld, wordt Van Swinderen aangewezen als schoolopziener in het district waar ook de gemeente Haren onder valt. Die rol heeft hij 44 jaar met verve vervuld.
Ter verduidelijking even een intermezzo over de familie Van Swinderen. We kennen in Onnen de Van Swinderenlaan. Huize Blankeweer (nu café De Blankehoeve) te Noordlaren is gebouwd door een Van Swinderen en op het kerkhof te Noordlaren vinden we het familiegraf van de familie Van Swinderen. In het recent verschenen boek ‘Onder de klokslag van Noordlaren, de nieuwe begraafplaats 1871-2021’ staat een uitvoerige beschrijving van H. Luning over de bijzetting van Jhr. Mr. P.J. van Swinderen op 23 december 1911 in dat graf. Hebben deze vermeldingen iets te maken met Theodorus van Swinderen? Het antwoord is: nee. De ‘Harense’ Van Swinderens stammen af van Oncko van Swinderen, een halbroer van Theodorus. Oncko’s zoon Oncko Quirijn Jacob Johan van Swinderen bezat veel landerijen in Haren en heeft ook veel gedaan voor de ontwikkeling van Noordlaren en Onnen. De Van Swinderenlaan is naar hem vernoemd en hij was ook verantwoordelijk voor de bouw van Huize Blankeweer. De bovenvermelde “Mr. J.P.” was een zoon van hem.
Hoewel het een bijbaantje was – in 1814 wordt hij hoogleraar – heeft Theodorus van Swinderen zijn taak als schoolopziener zeer serieus genomen. Er waren dan ook grote achterstanden te overwinnen. In 1813 schrijft hij aan de burgemeesters toch vooral aandacht te hebben voor het onderwijs “het geldt hier de belangen van de kinderen uwer gemeenten en dus waarlijk meer dan financieel belang”. In dezelfde brief betoont hij zich ook een voorvechter voor een goede voorziening voor de onderwijzers “in verschillende gemeenten hebben de onderwijzers nog hunne tractementen over 1812 en het eerste half jaar van 1813 niet ontvangen, dit niettegenstaande sommigen hunner deze zuur verdiende penningen zoo bitter van noode hebben”. Hij dringt er op aan, dat de burgemeesters passende maatregelen treffen “zoo gij met uwe onderwijzers het onderwijs in uwe gemeente niet wilt te gronde zien gaan”. En of dat nog niet genoeg is, dringt hij ook nog eens aan op de verbouwing van slechte schoolgebouwen. Tenslotte laat hij ook zijn praktische kijk op de gang van zaken zien door te verzoeken, dat de scholen tijdig van de nodige brandstof worden voorzien, omdat het “inderdaad ongelooflijk is hoeveel deze maatregel uitwerkt om het onafgebroken schoolgaan in den winter te bevorderen, daar vele kinderen alleen uit dien hoofde des winters niet of niet meer ter school komen, omdat het hun in dezelve te koud is”.
In 1815 gaat Van Swinderen in het bijzonder in op het onderwijs aan de kinderen van armlastigen. Naar zijn mening zijn er veel dorpen waar de armenkassen de last voor de bekostiging van het onderwijs zeer goed kunnen dragen en “het alleen aan de kwaadwilligheid of de onverschilligheid van de armverzorgers te wijten is, dat de kinderen der minvermogenden dusver niet naar school komen”. Volgens Van Swinderen kan er “geen grotere dienst aan minvermogenden bewezen worden, dan door hunne kinderen iets te laten leren. Er is geen krachtdadiger middel om de armoede op den duur te verminderen dan door de kinderen der behoeftigen de middelen te verschaffen waardoor zij zich tegen behoefte beveiligen kunnen en dat uit welk oogpunt de zaak ook beschouwd wordt, er geen geld beter voor een gemeente kan worden besteed dan dit”.
In de gemeente Haren heeft Van Swinderen zich ingezet voor betere schoolgebouwen in Glimmen en aan de Hoornsedijk. Niet altijd met het gewenste resultaat. In Glimmen lijkt het na enige jaren soebatten in 1831 eindelijk te komen tot de bouw van een nieuwe school op de brink (dus aan de huidige Brinkweg), maar dan weigeren de markegenoten de medewerking. Zij hebben helemaal geen belang bij een nieuwe school. Het zijn alleen de arbeiderskinderen die daar heen gaan en die arbeiders zijn telkens maar een jaar bij hen in dienst. Zonde van het geld dus. En zo moet schoolmeester Poutsma zich nog steeds behelpen in een gebouw, dat door Van Swinderen na bezichtiging werd omschreven als een hok. Poutsma omschrijft zijn situatie in een brief aan het gemeentebestuur als volgt: “Des morgens, eer dat ik met het onderwijs kan beginnen, moet ik eerst het water uit de school scheppen, daar het door de veelheid van regen door dezelfden loopt. Dat het mag met regt een hok genoemd worden. Een gedeelte der kinderen moeten zoo als in oud tijd met hunne schrijfborden op den schoot zitten te schrijven. Bij de winter, wanneer het getal kinderen groter is, dan bij het zomer, dan moet ik zelfs banken maken om de kinderen plaats te geven. Doch ik zal al de gebreken maar niet opnoemen, maar ik had gaarne, dat u eens kondet komen zien, hoe het is”. Uiteindelijk zal er een nieuwe school komen. Buiten het (toenmalige) dorp aan de Oude Schoolweg.
Bij schoolbezoeken was Van Swinderen een kritische waarnemer. Bekend is zijn diskwalificatie van onderwijzer Jan Swartwolt van Haren: “onkundig en traag, doch niet halstarrig”. Maar hij wist veelbelovende jonge onderwijzers ook aan zich te binden en te motiveren zich verder te bekwamen. De beschreven levensgeschiedenissen in het boek van Mineke van Essen getuigen daarvan. En we zien het ook in brieven aan het gemeentebestuur van Haren. Zo schrijft hij na een bezoek aan de school te Onnen in 1827: “ik heb met veel genoegen onlangs de school te Onnen bij J. Woldring bezocht en ik neem dus gaarne genoegen in alle maatregelen, die u neemen zal om dezen jongeling daar eene vaste aanstelling te bezorgen”. Helaas overlijdt Jan Woldring al vier jaar later en dat brengt Van Swinderen tot de volgende brief. “Ik heb met zeer veel leedwezen het treurig berigt ontvangen van het overlijden van den jeugdigen onderwijzer J. Woldringh, dat u mij geeft in deszelfs missive van gisteren. Ik beklaag de schooljeugd van Onnen zeer over het verlies van eenen onderwijzer, van welken ook ik de beste verwachtingen koesterde”
De columns ‘Harener Historie’ worden geschreven door Eppo van Koldam. Iedere twee weken verschijnt een nieuwe column. De eerste 78 columns zijn verschenen in het Harener Weekblad. De serie is per 1 april 2020 voortgezet op www.oldgo.nl. Dit is digitale column nr. 42.